Bir yerde oturmuş karşınızdaki kişi ile konuşurken ondan nasıl davranmasını beklersiniz? Mesela gözleri nereye baksın? Anlattıklarınızın anlaşıldığını ya da ciddiye alındığını hangi davranışlarından anlamanız mümkündür? Sosyotelizm (Phubbing); telefon (phone) ile görmezden gelmek/yok saymak (snubbing) kelimelerinin birleşimi ile meydana gelen, sosyal bir iletişim esnasında karşısındaki kişiye odaklanmak yerine akıllı telefonlarına bakması olarak tanımlanmaktadır (Çaka, 2021). Karadağ ve arkadaşları (2016, s.238) bireylerin sosyotelist davranışlarının nedenleri ve yaşamları üzerindeki etkilerini araştırdıkları çalışmada bir katılımcı şu ifadeleri kullanmıştır:

“Beni dinlemiyormuş gibi… Beni dinlemediği için kendimi huzursuz hissederim. Belki de beni değersiz görüyormuş gibi hissederim. Bana saygı göstermediğini de düşünürüm. Böyle düşündüğüm zaman yaptığımın yanlış olduğunun da farkına varabiliyorum biraz.”

İletişim esnasında maruz kaldığımız ve bazen de uyguladığımız yukarıda da bahsedildiği gibi kişinin kendisini rahatsız hissetmesine neden olan sosyotelizm durumuna ilişkin açıklamaları gelin beraber inceleyelim.

Sosyotelizm ve Akıllı Telefon Kullanımının Etkileri

Teknolojik gelişmelerin büyük bir hızla ilerlediği günümüzde internet kullanımı da hızla yaygınlaşmaktadır. Dijital teknolojinin bir ürünü olan akıllı telefonların fotoğraf paylaşma, film izleme, alışveriş yapma gibi bireylerin yaşamını kolaylaştıran birçok işleve sahip olmasının yanı sıra birçok olumsuzluğu da beraberinde getirdiği kabul edilmektedir (Akbağ ve Sayıner, 2021). Akıllı telefonların yaşamımızın birçok noktasında kullanımı, buna ilişkin bağımlılığı arttırırken bireylerin yüz yüze iletişim halindeyken bile akıllı telefonlarına yönelmesine neden olabilmektedir. Sosyotelizm bir sosyal dışlanmadır. Akıllı telefonların zaman ve mekândan bağımsız olarak her yerde kullanılması sosyal etkileşimi azaltabileceğine ilişkin endişeleri ortaya çıkarmaktadır. İletişim esnasında akıllı telefon kullanımı göz göze gelmeyi engellemekte ve bireylerin sosyal dışlanma hissetmelerine neden olabilmektedir. Bu da sosyotelizme maruz kalan bireylerin dikkatlerinin dağılmasına, ilişki memnuniyetlerinin düşmesine sebep olmakta ve iletişimden keyif almalarını engellemektedir (Çaka, 2021).

Ebeveyn Sosyotelizmi ve Ergenler Üzerindeki Etkileri

Sosyal bir varlık olan insanın ilk ilişkilerini deneyimleme fırsatı bulduğu aile ortamında sosyotelist davranışlara maruz kalmak, ebeveyn-ergen ilişkisini baltalayan bir iletişim sorununa neden olmaktadır. Ebeveyn-ergen iletişim süreçlerinin zorlayıcı olduğu ergenlik döneminde durumun nasıl olduğuna baktığımızda ise ebeveyn sosyotelizmi karşımıza çıkmaktadır. Ebeveyn Sosyotelizmi (Parent Phubbing), ebeveynlerin çocuklarıyla iletişime girdiklerinde cep telefonlarını ne ölçüde kullandığı ve dikkatlerinin ne şekilde dağıldığını ifade eder. Ebeveynlerin yüksek dikkat kaybı, anlatılanları eksik algılama, dikkatini iki yöne verme davranışı ve yetersiz göz temasından dolayı iletişimin kalitesini düşüren davranışlar ortaya çıkabilmektedir (Karadağ ve ark., 2016). Ergene ilişkin duygusal süreçlere baktığımızda ise değersizlik hissinin oluştuğu, huzursuzluk, kızgınlık, rahatsızlık, önemsenmiyormuş/umursanmıyormuş gibi duyguların ortaya çıktığı gözlenmektedir. Ebeveyn sosyotelizminin ergenlerde sorunlu benlik gelişimi, azalan yaşam doyumu, anksiyete, depresyon, ebeveyn ile ilişkide sosyal kopukluk ve bağların zayıflaması ve ebeveyn-ergen ilişki kalitesinin düşmesi gibi psikolojik ve sosyal içerikli birçok probleme neden olabilmektedir (Akbağ ve Sayıner, 2021). Gökkaya (2022) tarafından yapılan bir araştırmada ergenlerin sosyotelizme maruz kalma ve özgüvenleri arasında negatif yönde bir ilişki olduğu bulunmuştur. Ebeveyn sosyotelizminin ergenlerin problemli cep telefonu kullanımına sebep olduğu ve bunun da ebeveyn-ergen ilişki kalitesini düşürdüğü (Niu vd., 2020) göz önüne alındığında; ebeveynlerinin ne söylediklerinden ziyade ne yaptıklarına önem veren ergenleri, akıllı telefonları kullanma konusunda eleştirirken onlara nasıl örnek olduğumuz da önemli olmaktadır.

İletişim Kalitesinin Önemi

Kimlik arayışının en üst düzeyde olduğu ergenlik çağında, ergene en yakın kişiler olan ebeveynlerinden aldıkları mesajların bu arayışlarına ne şekilde etki ettiği çok önemlidir. Ebeveyn-ergen iletişim kalitesinin belirleyicilerinden olan sözlü ve sözsüz iletişim kanallarının eş zamanlı kullanımı ergende anlaşılmışlık duygusu oluşmasına yardımcı olacak, bu da ilişki kalitelerini arttıracaktır. Sosyotelizm literatürde henüz emekleme döneminde bir kavram olmasına rağmen günlük hayatımızda iletişim süreçlerinde çok sık maruz kaldığımız ve yaptığımız, akıllı telefonlarımızla vakit geçirmeyi karşımızdaki kişiye tercih ettiğimiz bir karşımızdakini yok sayma yöntemidir. Yaşamımızın her safhasında önemli olan ailelerimizle olan ilişkilerimizde; göz göze iletişimin kurulduğu, sözlü araçların sözsüz mesajlarla el ele tutuştuğu bir dil, ilişki kalitemizi arttıracak ve yok sayılmaktan ziyade var oluşun temelleri atılacaktır.

Sizce de sosyal iletişimde akıllı telefonlar yerine daha çok göz teması kurmak ve aktif dinlemek, ilişkilerimizi güçlendirmek için atabileceğimiz en önemli adımlardan biri değil mi?

Feride ÇELİK

Psikolojik Danışman