İnsanlar hakkındaki fikirlerimizi şekillendiren şeyler tam olarak nelerdir? Sahip oldukları duruşları mı? Takındıkları tavırları mı? Sözleri, jetleri ve mimikleri mi? Veya dış görünüşleri mi? Bana kalırsa hepsi. Peki, ilk etapta güzel/yakışıklı bulduğumuz bir kimseye sıcakkanlı, hoşgörülü, saygılı gibi birtakım ek pozitif özellikleri yüklememiz nedendir? Ders notları yüksek olan bir öğrenciyi, onun hakkında çok da bilgi sahibi olmadığımız hâlde çalışkan ve ahlâklı olarak görüyor olmamız nasıl açıklanabilir? Sahiden de kişiye ait olumlu bir özellikten hareketle, onun hakkında genel olarak olumlu bir düşünceye sahip olma eğiliminde miyiz? Belki “hale etkisi” olarak nitelendirilen bu durumu biraz daha yakından inceleyerek, konuya ilişkin bazı sorularımıza cevap bulabiliriz.
Sosyal psikolojinin önde gelen kavramlarından biri olan hale etkisi, dilimize İngilizce’deki “the halo effect” teriminden çevrilmiştir. Küresel literatürde “halo” ismiyle sıkça kullanılan ve Türkçe literatürde de “hale/ayla etkisi” olarak var olan bu kavram, “ilk izlenim hatası” olarak nitelendirilebilir (Doğan, Karakaya ve Kutlu, 2014). Halo ya da Türkçe karşılığı ile ayla/hale kelimeleri, TDK Güncel Türkçe Sözlük’e göre “gök cisimlerinin çevresinde görülen ışık halkası” anlamına gelmektedir. Başta Hristiyanlık olmak üzere bazı dini çizimlerde kutsal kabul edilen kimselerin başlarının etrafına çizilen bu ışık halkası, aynı zamanda belirleyici bir etkiye de işaret etmektedir. Kaynak’a (1998) göre hale etkisi: “Değerlendiricinin kişinin performansındaki birbirinden bağımsız ve belirgin özellikleri arasındaki farklılıkları görememesi ve bu doğrultuda hatalı değerlendirme yapması.” anlamına gelmektedir (Akt., Alatlı Karakoç, B., 2012). Halo etkisi veya diğer ismiyle ayla etkisi, bir kimseye dair ilk izlenimimize dayanarak, kişinin diğer özellikleri hakkında çıkarım yapmaktır. Yani ilk izlenimimizin, kişinin diğer özellikleri hakkında temel oluşturmasıdır.
Hale etkisi kavramı ilk olarak 1907 yılında F. L. Wells tarafından kullanılmış ve sonraları Thorndike tarafından geliştirilmiştir. Birinci Dünya Savaşı sırasında Amerikalı psikolog Edward Lee Ted Thorndike, ordunun yönetim kadrosundaki askerlerin kendilerinden alt kademede olan askerleri değerlendirme biçimlerine ilişkin bazı araştırmalar yapmıştır. Her komutana, askerlerinin fiziksel yetenekleri, zekâları, emirleri uygulama becerileri vb. hakkında sorular sormuş ve askerleri puanlamalarını istemiştir. Puanlama sonucunda komutanlarınca “üstün nitelikli asker” olduğu belirtilen askerler, hemen her puanlamada yüksek puanlar almışlardır. Komutanların “üstün asker” olarak nitelendirdikleri bütün askerler, sportif vücutlu ve yakışıklıdır. Ayrıca komutanlara göre bu askerlerin hepsi aynı zamanda zeki, disiplinli, kararlı ve iyi nişancıdır. İşte Thorndike (1920) komutanların askerlerin dış görünüşlerinden etkilenip, onlara -gerçekte var olmayan- bazı olumlu özellikleri atfetmesini “halo etkisi” olarak tanımlamıştır. Bu tanımlama birçok bilim insanı tarafından benimsenmiş ve psikoloji terimleri sözlüklerinin birçoğunda benzer tanımlamaları karşılamıştır (Akt., Pekcan, N., 2019).
Bazı bilim insanlarına göre bireylerin diğer bireyleri değerlendirdiği hemen hemen tüm durumlarda hale etkisi mevcuttur ve bu etki oldukça yaygın görülmektedir (Chao, Kirsch ve Kozlowski, 1986). Bazı bilim insanlarına göre ise bu etki kesintisizdir ve bazılarına göre de her zaman her yerde karşılaşılabilmektedir (Cooper, 1981). Thorndike (1920) bu etkiyi, “kişiyi genel olarak oldukça iyi birisi olarak düşünmek ve kişiye dair değerlendirmeleri bu iyilikle birleştirmek” şeklinde ifade etmiştir. Buna göre hale etkisi, değerlendirmeyi yapan kişinin öznel ve olumlu izlenimlerinden kaynaklanan bir olgu olarak tanımlanabilir. Bir konuya veya bir kişiye dair önyargılarımız, istemimiz dışında ve saniyeler içinde oluşabilir. İlk izlenimimizi yaratan şey fiziksel varlıklar ve görünümler olabilir. Zihnimiz, “bir şey ya da bir kimse ilk etapta etkileyici ise kalan özellikleri de iyidir” gibi bir tümevarım gerçekleştirebilir. Hale etkisi gerçek özelliklere bakışımızı gerçekten de bulandırabilir. Jody Armour’un da belirttiği gibi: “Hepimizin bilinçsiz bir önyargısı var. Basmakalıplar, erken yaştan itibaren hafızamıza yerleşen, iyi öğrenilmiş çağrışımlar.” Bizler genelleme yapmadan, tarafsız ve tutarlı bir biçimde dikkatlice bakmayı seçelim. Basmakalıpların ve çağrışımların dışına çıkmayı bilelim.
KAYNAKÇA
Alatlı Karakoç, B. (2012). Başarının Değerlendirilmesinde Algılanan Halo Etkisi Ölçeği’nin Geliştirilmesi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
Chao, G. T., Kirsch, M. P. ve Kozlowski, S. W. J. (1986). Job Knowledge, Ratee Familiarity, Conceptual Similarity and Halo Error: an Exploration. Journal of Applied Psychology, 71, 45-49.
Cooper, W. H. (1981). Conceptual Similarity as a Source of İllusory Halo in Job Performance Ratings. Journal of Applied Psychology, 66, 302-307.
Doğan, C. D., Karakaya, İ. ve Kutlu, Ö. (2014). Ölçme ve Değerlendirme: Performansa ve Portfolyoya Dayalı Durum Belirleme. Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
Feldman, J. M. (1981). Beyond Attribution Theory: Cognitive Processes in Performance Appraisal. Journal of Applied Psychology, 66, 127- 148.
Pekcan, N. (2019). Algılanan Halo Etkisinin Hiyerarşik Doğrusal Modelleme ile İncelenmesi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
Thorndike, E. L. T. (1920). A Constant Error in Psychological Ratings. Journal of Applied Psychology, 4(1), 25–29.
GÖRSEL KAYNAKÇA
- https://3.bp.blogspot.com/2ZvbTyZ9tA8/VAZc0NYRNvI/AAAAAAAAUe8/02BtU6ytSU0/s1600/hale_ay_halesi.jpg adresinden erişilmiştir.
- https://tezgahcilar.com/wp-content/uploads/2020/11/teori-2-600×600.png adresinden erişilmiştir.
Münire AKYÜZ
Yüksek Lisans Öğrencisi / Sosyal Hizmet Uzmanı
