Ülkemizde birbiri ardına gelen olaylar, doğal afetler, kazalar, krizler, terör eylemleri, çatışmalar, tecavüzler ve salgın hastalıklar sonucu bireysel ve toplumsal travmalar yaşamaktayız. Psikolojik danışmanlar olarak ülkemizde son zamanlarda ardı ardına gelen birçok olay yaşadık ve biz ruh sağlığı çalışanları olarak her zaman bu olaylara hazırlıklı olmalı ve bilgilerimizi her zaman güncel tutmamız gerekmektedir.

Afet ve Afetlerde Kriz Yönetimi

Afet; toplumlar ve insanlar için ekonomik, fiziksel, psikolojik ve sosyal kayıplar doğuran, rutin hayatımızı bozan ve kişinin başa çıkma becerilerini ve kaynaklarını kullanarak üstesinden gelemeyeceği olaylar veya durumlardır (Erdur Baker, 2014).

Şekil 1: Bütünleşik Afet Yönetim Şeması (Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı, 2018)

Afetlerde kriz yönetimini sağlamak için koordinasyon ve belli bir plan doğrultusunda ilerlemek çok önemlidir.

• Hazırlık aşamasında amaç, ani ve beklenmedik gelişen tehlikeye yönelik önlemler alarak zamanında en etkili tekniklerle tehlikeyi ortadan kaldırmaktır.
• Müdahale aşamasında, oluşan tehlikeye yönelik hemen harekete geçip insan hayatını kurtarıp, acil yardımda bulunup, beslenme ve barınmayı uygun yöntemlerle sağlamaktır.
• İyileştirme aşamasında, oluşan olay sonucu hayati aktiviteleri tekrar eski düzeye ulaştırmaktır.
• Risk ve zarar azaltmada ise önlemlerin alınıp risklerin düşürülüp hayatı afetten önceki düzeyden daha iyi hale getirmektir (Ramazan, Tomas, 2014).

Arslan Afet yönetimi döngüsünde dört aşama bulunmaktadır ve bu aşamaların hepsi birbiri ile ilişkilidir. Bu aşamalar her afet türünde ortaktır fakat içerik ve zaman değişebilir. Afetlerin birçok etkisi bulunmaktadır. Afetler can kayıpları, yaralanmalar, alt yapı hasarları, eşya ve malzeme kayıpları, yapı hasarları ve kültür mirası ve tarihi yapı kayıplarına neden olabilmektedir (Afetlerde Psikososyal Hizmetler Birliği, 2011).

Psikososyal Müdahale

Psikososyal Müdahale; kelime anlamıyla birbirini sürekli etkileyen psikolojik ve sosyal etkilerin hareketli ilişkisi anlamına gelir (Inter-Agency Guiding Principles, 2004). Afetler sonrasında yaşanan acı verici duygular, rahatsız edici anılar ve yaşanan diğer güçlüklerin profesyonel müdahale gerektiren psikolojik tepkiler olarak görülmeye başlaması oldukça yenidir. Geçmişte, afetler ve savaşların getirdiği üzüntü ve acı için teselli manevi veya dinsel kaynaklardan aranırken günümüzde, ruh sağlığı uzmanlarından, afetlerin psikolojik ve sosyal sonuçlarına kapsamlı bir şekilde müdahale ederek travma, keder, depresyon gibi tepkileri azaltmaları beklenmektedir (Afetlerde Psikososyal Hizmetler Birliği, 2011).

Müdahale yöntemi olarak afet psikolojisi ile diğer travmatik olaylar arasında bazen karışıklıklar yaşanmaktadır. Afet psikolojisi, travmatolojiden doğmuş olmasına rağmen yöntem olarak toplum temelli müdahalelere vurgu yapması ve kısa süreli akut stres tepkilerinin normalleştirilmesi üzerine çalışması ile diğer travmatik olaylardan farklıdır. Bozukluk düzeyinde tepkiler gösteren vakalarla klinik terapiler yapılması yerine, daha çok korkunç bir olay sonrası yaşanan tepkilerin olağan olduğu ve çoğu etkilenenin zaman içinde toparlandığı fikirlerine dayanarak krize müdahale, stres yönetimi, problem çözme yöntemleri ve diğer etkili başa çıkma yöntemleri aktarılır (Reyes, 2006).

Şekil 2: Psikososyal Terminolojisi (International Federation of Red Cross Red Crescent, Reference Center, 2008)

Psikososyal Müdahale; afet sonrası ortaya çıkabilecek uyum ve bozuklukların önlenmesi, toplum ve birey düzeyinde ilişkilerin kurulması ve geliştirilmesi, kişilerin kendi kapasitelerini fark ederek güçlendirilmesi, afet döngüsünün aşamalarında çok disiplinli hizmetlerdir (Gözden, Arslan Tomas ve ark., 2008).

Aşamalı Psikososyal Müdahale ve Temel İlkeler

Şekil 4: Afetlerde Psikososyal Müdahale Aşamaları (Gözden, Arslan Tomas ve ark. 2008)

Psikososyal Müdahalede Temel İlkeler:

• Yapılan tüm çalışmalar toplumsal bir bakış açısı ile ve deneyimli personelle gerçekleştirilir.
• Müdahalelerde gelişim ve sürdürülebilirlik esastır.
• Müdahaleler din, ırk, kültür fark etmeden herkese eşit bir şekilde yapılır ve bu durumlar göz önünde bulundurularak toplumun yeniden rutin hayatına dönmesi sağlanır.
• Müdahalelerde çalışmaların amacı, var olan becerileri sağlamlaştırarak yeni kapasiteler geliştirmektir.
• Afet sonrası bireylerin yaşadığı tüm tepkiler bireylere anormal duruma karşı verilen normal tepkiler olarak anlatılır.
• Müdahalelerde etkilenenlerin birincil önceliği psikososyal karşılanmadan çalışmalar etkin olmayacaktır.
• Müdahale kapsamında ihtiyaç halinde gerekli yerel kamu kurum ve sivil toplum kuruluşları harekete geçirilir.
• Afetin ilk ayında yapılan çalışmalar bilimsel amaçla kullanılamaz (Türk Kızılayı, 2008).

Ramazan AYDIN

Klinik Psikolog & Psikolojik Danışman