Bağımlılık, beyindeki ödül ve motivasyon sistemlerini etkileyen kronik bir beyin hastalığıdır. Bağımlılık, öncelikle ödül alma ve tatmin duygularını düzenleyen dopamin gibi nörotransmitterlerin etkisinde gerçekleşen bir süreçtir. Bu durum, bağımlılık gelişen bireylerin belirli uyarıcılara karşı artan bir istek duymasına ve kontrolsüz davranışlara yönelmelerine yol açar. Ayrıca bellek süreçlerini de etkileyerek bağımlı olunan davranışın tekrarlanmasını kolaylaştırır. Bağımlılık dendiğinde aklımıza ilk olarak alkol, madde kullanım bozuklukları gelir; bunun yanı sıra davranış bağımlılıkları da günümüzde sıklıkla görülmektedir.

“Davranışsal bağımlılık” terimi, ilk kez 1990 yılında tanımlanmış olup, bireylerin ödüllendirici bir davranışa aşırı istek duyması, bu davranışı kontrol etmekte veya durdurmada zorluk yaşaması şeklinde kendini gösterir. Bu tür bağımlılıklar, beyin ödül sisteminin nöral ağlarını etkileyen ve madde bağımlılığıyla benzer özellikler gösteren durumlardır. Hem alkol/madde bağımlılığı hem de davranışsal bağımlılıklar, bireylerde yürütücü işlevlerde bozulmalara neden olabilir. Yapılan çalışmalar sonucu borsa ve kripto para ticareti, davranışsal bağımlılıklar kapsamında yer alabileceği düşünülür.

Türkiye’de kripto para ticaretinin psikososyal nedenleri, ekonomik belirsizlikler, yüksek getiri beklentisi, teknoloji ilgisi, sosyal medya etkisi, bağımsızlık ihtiyacı, risk alma eğilimi, psikolojik kaçış ve eğitim gibi çeşitli faktörlere dayanmaktadır. Bu faktörlerin anlaşılması, kripto para yatırımlarının bireyler üzerindeki psikolojik etkilerini ve potansiyel riskleri daha iyi yönetmeyi mümkün kılabilir. Bireylerin bilinçli ve dengeli yatırım kararları alabilmesi için bu psikolojik dinamiklerin farkında olmaları büyük önem taşımaktadır.

Kripto para, merkezi bir otoriteye bağlı olmaksızın dijital ve kriptografik yöntemlerle güvence altına alınan bir para birimidir. Bitcoin’in tanıtılmasıyla birlikte finansal sistemde devrim niteliğinde bir yenilik olarak ortaya çıkmıştır. Kripto paralar, geleneksel para birimlerine alternatif olarak hızla popülerlik kazanmıştır. Kripto paraların hızlı yükselişi ve geniş çapta benimsenmesi, sadece finansal dünyada değil, aynı zamanda bireylerin davranış ve karar mekanizmaları üzerinde de etkiler yaratmıştır. Daha çok yatırımla ilişkilendirilen kripto paraların davranış örüntüsünün kumar bağımlılığı ile benzeştiği henüz çok fark edilmemiştir. Bu yazıda kripto para ticareti yatırımcılarının davranışlarını belirleyen psikolojik unsurları, bağımlılığa yol açabilecek riskli durumları anlatacağım.

Kripto paralar, sundukları potansiyel kazançlar nedeniyle geniş bir yatırımcı kitlesi tarafından ilgi görmektedir. Ancak bu dijital varlıkların hızlı değişkenliği ve spekülatif doğası, yatırımcılar için çeşitli riskler barındırmaktadır. Kripto para yatırımlarının riskli durumları şu şekilde incelenebilir:

Kripto Para Yatırımlarının Riskli Durumları

1. Gelişmeleri Kaçırma Korkusu (FOMO) Kaçırma Korkusu (Fear of Missing Out, FOMO), kripto para piyasasında yaygın bir psikolojik durumdur. Yatırımcılar, başkalarının büyük kazançlar elde ettiği düşüncesiyle hızlı ve düşünmeden yatırım yapma eğiliminde olabilirler. Bu durum, aceleci ve irrasyonel kararlar alarak büyük kayıplara yol açabilir.
2. Aşırı Güven Kripto para piyasasında yatırım yapan bireyler, özellikle kısa sürede büyük kazançlar elde edenler, aşırı güven geliştirebilirler. Bu aşırı güven, yatırımcıların riskleri göz ardı etmelerine ve daha büyük miktarlarda yatırım yapmalarına neden olabilir, bu da potansiyel kayıpları artırır. Kayıpların yerini doldurmak için riskli yatırımlara devam edilebilir ve böylece bir döngü oluşabilir.
3. Belirsizlik ve Şüphe (FUD) Kripto para piyasasında olumsuz haberlerin yayılması, yatırımcılar arasında korku, belirsizlik ve şüphe (Fear, Uncertainty, Doubt, FUD) yaratabilir. Bu durum, yatırımcıların panik satışlarına ve piyasanın dalgalanmasına neden olabilir. Negatif bilgilere aşırı tepki verme, yatırımcıların mantıksız ve zarar verici kararlar almalarına yol açabilir.
4. Sürü Davranışı Sürü davranışı, yatırımcıların bağımsız kararlar vermek yerine, başkalarının kararlarını takip etmeleri durumudur. Kripto para piyasasında, yatırımcılar genellikle popüler eğilimlere göre hareket ederler. Bu, piyasanın aşırı dalgalanmasına ve balonların oluşmasına yol açabilir. Sürü davranışı, yatırımcıların yanlış bilgilere dayanarak karar vermelerine neden olabilir.
5. Bağımlılık Kripto para ticareti, bazı bireyler için bağımlılık yapıcı olabilir. Yatırımcılar, sürekli piyasa hareketlerini takip etme, sık sık alım satım yapma ve büyük kazançlar peşinde koşma eğiliminde olabilirler. Bu durum, bireylerin günlük yaşamlarını olumsuz etkileyebilir, sosyal ilişkilerini ve iş performanslarını bozabilir.

Kripto para ticaretinin yoğun bir davranış döngüsüne dönüşmesi davranışsal bağımlılıklarda olduğu gibi, kişinin yaşamını olumsuz etkileyen bir dizi belirti ve davranışla kendini gösterebilir. Bu bağımlılığın fark edilmesi hem bireyin kendisi hem de yakın çevresi tarafından dikkatlice gözlemlenmesi gereken belirli işaretlerle mümkündür. Bu işaretlerden ilki “aşırı zaman harcama” olabilir. Piyasayı sürekli takip etme, alım satım işlemleri yapma ve kripto paralar hakkında araştırma yapma gibi faaliyetler, kişinin günlük yaşamını ve rutinlerini önemli ölçüde etkiler. Kişi gün içinde yapılacak işler arasında ilk sırada görmeye ve günlük rutininde bulunan diğer görevleri daha önemsiz görüp ertelenmeye başlamışsa dikkat edilmesi gerekir. Kripto para bağımlılığı olan bireyler, iş yerinde veya okulda performans düşüşü yaşayabilirler. Sosyal etkinliklere katılmaktan kaçınabilir, arkadaşları ve aileleriyle ilişkileri zayıflayabilir. Bu durum, kişinin sosyal izolasyona ve yalnızlığa itilmesine neden olabilir. Bu durumu da “iş ve sosyal yaşamda bozulmalar” olarak değerlendirebiliriz. “Duygusal dalgalanmalar” yine önemli belirteçlerden biridir. Kazançlar büyük sevinç ve heyecan yaratırken, kayıplar derin üzüntü ve hayal kırıklığına neden olabilir. Bu duygusal değişimler, bireyin genel ruh halini ve duygusal sağlığını olumsuz etkileyebilir. Kripto para ticareti yapan bireylerde “finansal problemler”in arttığını, sık sık büyük miktarlarda para kaybettiklerini gözleyebiliriz. Bu finansal kayıplar, borçlanma, maddi sıkıntılar ve ekonomik zorluklara yol açabilir. Kişi, kayıplarını telafi etmek için daha fazla risk almaya ve yatırım yapmaya devam edebilir, bu da finansal durumu daha da kötüleştirebilir. Kripto para ticaretine bağımlı bireyler, ticaret faaliyetlerini kontrol etmekte zorlanırlar. Başlangıçta belirledikleri limitlere sadık kalamazlar ve sürekli olarak daha fazla yatırım yapma eğilimindedirler. “Kontrol kaybı”, kişinin mantıklı ve stratejik yatırım yapmasını engeller. Kripto para ticaretini çeşitli sebeplerle yapamayan ya da ara vermek/durdurmak/bitirmek isteyen bireyler, “yoksunluk belirtileri” gösterebilirler. Bu belirtiler arasında huzursuzluk, sinirlilik, anksiyete ve depresyon yer alabilir. Kişi, ticaret yapmadığında bu belirtileri hafifletmek için tekrar ticarete yönelir. Kripto para ticaretini azaltma veya bırakma girişimlerinde bulunmasına rağmen, birey bu çabalarında başarısız olabilir. Tekrar tekrar ticaret yapma ve bu davranışı kontrol edememe, bağımlılığın önemli bir göstergesidir. Bahsetmiş olduğum sinyaller kumar bağımlılığıyla benzer mekanizmalara sahiptir.

Kripto Para Ticareti ve Kumar Bağımlılığı

Her iki bağımlılık türü de beyindeki dopamin salınımını tetikler ve ödül sistemini etkiler. Kazanç beklentisi ve başarılı işlemler, dopamin salınımını artırarak bireylerde haz ve tatmin duygusu yaratır. Kripto para ve kumar bağımlılığı olan bireyler, risk yönetiminde zorluk yaşarlar. Hem kripto para ticaretinde hem de kumarda, bireyler genellikle kontrolsüz ve yüksek riskli davranışlar sergilerler. Her iki bağımlılık türünde de bireyler, davranışlarını kontrol etmekte zorlanır. Yatırım veya bahis miktarını sınırlamada başarısız olabilirler ve bu da finansal kayıplara yol açabilir. Kazançlar ve kayıplar, her iki bağımlılık türünde de yoğun duygusal tepkilere neden olur. Kazançlar büyük sevinç ve heyecan yaratırken, kayıplar derin üzüntü ve hayal kırıklığına yol açar. Her iki bağımlılık türü de bireylerin sosyal ve iş yaşamlarını olumsuz etkileyebilir. İş performansı düşebilir, sosyal ilişkiler zarar görebilir ve bireyler izolasyona itilebilir.

Öte yandan farklılaştıkları alanlar da vardır. Kumar, birçok ülkede düzenlemelere tabi tutulmuş ve bazı durumlarda yasaklanmış olabilirken, kripto para ticareti genellikle daha az düzenlenmiş ve daha geniş kabul görmüş bir faaliyettir. Kripto para ticareti, genellikle teknik analiz, piyasa araştırması ve strateji gerektirir. Buna karşın, kumar çoğunlukla şansa dayalıdır ve bilgi veya strateji kullanımının etkisi sınırlıdır.

Geleneksel yatırımların aksine kripto daha kısa sürede kazanç potansiyeli sunabilir. Kripto para ticareti ve kumarı kıyasladığımızda ise kumarda daha da hızlı kazançlar elde edilmesi hedeflenir ve kumarbazlar anında sonuçlar ve ödüller ararlar. Kripto para ticareti, özel borsa platformları ve dijital cüzdanlar gibi teknolojik araçlar gerektirirken kumar genellikle fiziksel veya çevrimiçi kumarhaneler aracılığıyla gerçekleştirilir.

Kripto para ve kumar bağımlılığı, benzer ödül sistemleri ve davranışsal örüntüler üzerine kurulmuş olsa da yasal, stratejik ve operasyonel açıdan önemli farklar taşır. Bu farkların ve benzerliklerin anlaşılması, her iki bağımlılıkla da mücadelede ve önlem almada kritik öneme sahiptir. Hem kripto para ticareti hem de kumar bağımlılığı olan bireylerin, bağımlılıklarının farkına varması ve uygun tedavi yöntemlerine yönlendirilmesi, sağlıklı ve dengeli bir yaşam sürdürebilmeleri açısından gereklidir.

Sonuç olarak, kripto para yatırımları, potansiyel kazançlar sunarken yüksek riskler de barındırmaktadır. Riskleri fark edip başa çıkma stratejileri geliştirmek önemlidir. Bireylerin kendi davranış ve duygularının farkına varıp öz farkındalık geliştirmeleri, bağımlılık eğilimlerini tanımalarına ve yönetmelerine yardımcı olabilir. Hobi ve ilgi alanlarına yönelerek alternatif faaliyetlere odaklanmak önemli bir strateji olabilir. Kripto para ticaretinin getirdiği stres ve kaygıyla başa çıkmak için bireylerin destek alması gerekebilir. Psikoterapi, bireylerin duygusal dengeyi yeniden kazanmalarına yardımcı olabilir. Kumar bağımlılığına benzer şekilde, kripto para bağımlılığı yaşayan bireyler için destek grupları oluşturulabilir. Bu gruplar, bireylerin deneyimlerini paylaşmalarına ve başa çıkma stratejilerini öğrenmelerine yardımcı olabilir.

Elif KÖDEN

Psikolog