Yaşlılık bu yazıda gelişim dönemi ve ruh sağlığı bağlamında ele alınmış olup yaşlılıkta hayatın anlamı ise benlik algısı ve benlik bütünlüğü kavramları aracılığıyla tartışılmıştır. Yaşlılık, olgunluktan sonra ortaya çıkan ve organizmadaki değişikliklerle karakterize olan bir dönem olarak ifade edilebilir. Yaşlılık dönemi birçok kuramcı tarafından ele alınmış olup bu yazıda en çok bilinen ve yazının kapsamıyla ilişkili olan Erikson’un psikososyal gelişim kuramı bağlamındaki açıklamalara yer verilmiştir.
Yaşlılık dönemi, Eric Erikson’un psiko-sosyal gelişim kuramında benlik bütünlüğüne karşı umutsuzluk dönemine denk gelmektedir. Buna göre fiziksel olarak güç kaybına uğramaya başlayan yetişkin, yavaş yavaş ölüme yaklaşmaktadır. Yeni duruma uyum sağlama sürecinde ise umutsuzluk, çaresizlik ve karmaşa gibi duyguları yaşamaya başlar. Fiziksel açıdan yaşanan sınırlılıklar ve yakın çevrede bulunan kişilerin kaybı, bireyin kendine odaklanmasını, yaşamını sorgulamasını sağlamaktadır. Birey, bu dönemde yaşamını sorgulamaya başlar. Bu sorgulama sırasında, hayatın anlamını da yeniden oluşturacak olan yetişkin, yaşamından memnun olduğu takdirde, yaptıklarından ötürü pişmanlık duymak yerine memnuniyet duyması halinde benlik bütünlüğüne kavuşurken; pişmanlık, memnuniyetsizlik, suçluluk ve karmaşa duygularının yaşandığı durumda (Erikson, 1968; Akt., Eryılmaz, 2019) benlik bütünlüğüne ulaşamayacak hayatın anlamını da oluşturamamaktan kaynaklı umutsuzluğa kapılacaktır.
Benlik bütünlüğünün oluşturulmasında benlik algısı önemli bir yere sahiptir. Benlik algısı, kişinin kendini nasıl tanımladığı, nasıl gördüğü ile ilgili görülebilir. Bozkurt (2024) tarafından yapılan çalışmada benlik algısına ilişkin verilen yanıtlar çerçevesinde olumlu benlik algısı ve olumsuz benlik algısına ilişkin bulgular elde edilmiştir. Olumlu benlik algısına sahip katılımcıların, olumlu kişilik özellikleriyle kendilerini tanımladıkları ve sosyal ilişkilerde ön plana çıkan güçlü yönlerini ifade ettikleri görülürken, olumsuz benlik algısına sahip kişilerin ise alıngan, kaygılı ve mükemmeliyetçi olarak kendilerini tanımladıkları dikkat çekmektedir.
Kişinin kendine ilişkin yargıları ise onun hayatta oluşturacağı anlamı ve hayatı algılama biçimini doğrudan etkilemektedir. Olumlu benlik algısına sahip kişi hayata katılımcı bir şekilde dahil olmaya çalışıp hayatın anlamını oluşturma, hayatına değer katma düşüncesine sahip olacakken olumsuz benlik algısına sahip birey hayatını olumsuz bir bakış açısıyla ele alacak başta kendisi olmak üzere memnuniyetsizlik üzerinden yaşamını şekillendirecektir. Yaşlılıkta hayatın anlamı, kişinin yaşamdan ne bulduğu ne beklediği ve ne vereceği ile doğrudan ilişkili görülebilir. Toplumsal yaşama katılma ve çevresindeki kişilerle olumlu ilişkiler kurabilme, bireyin toplumla bütünleşmesinde ve yaşamdan aldığı doyumun artmasında etkili olabilmektedir (Ünal, 2021). Yaşlılıkta kişinin karşılaştığı güçlüklerin üstesinden gelebileceğine dair inanca sahip olması, manevi duygularla yaşadığı güçlüklere karşı olumlu bir tutum sergilemesi ve zorlukların üstesinden gelebileceğine inanması yaşamını anlamlı bir şekilde geçirebilmesine katkı sağlamaktadır (Yüksel vd., 2021).
Özetlemek gerekirse, yaşlılık döneminde benlik bütünlüğüne kavuşmanın olumlu benlik algısıyla doğrudan ilişkili olduğu söylenebilir. Olumsuz benlik algısına sahip kişilerin ise benlik bütünlüğüne kavuşmaktan uzaklaşmaları ve umutsuzluğa kapılmaları beklenebilir. Yaşamından memnun olan, yaşadıklarını olumlu bir bakış açısıyla algılayan bireyin, yaşamına anlam katması, yaşamını anlamlı bulması olası iken; karşılaştığı güçlükler karşısında destek kaynakları aracılığıyla ayakta durabilmesi de söz konusu olacaktır.
Mücahit Akkaya
Dr. Psikolojik Danışman
