Atasözleri toplumların kendilerine özgü duyuş, düşünüş ve bakış açılarını yansıtan; içinden çıktıkları kültürleri iyi bir şekilde ortaya koyan ürünlerdir (Karaca, 2000). Atasözleri, insan ve hayatla ilgili her alanda söylenmiş olmaları, sahip oldukları anlam yoğunluğu veya yaptırdığı çağrışımları sayesinde insan bakış açısının temelinde yer alan kodların tespit edilmesinde başvurulacak kaynakların başında gelir.
Savunma mekanizması kavramı ise ilk olarak Freud tarafından ele alınmıştır. Freud’a (1962) göre savunma mekanizmaları kaygı ve endişe yaratan olaylara karşı bireyin ruhsal olarak kendini korumaya yönelik geliştirdiği mekanizmalardır (Akt., Kaya ve Bozkurt, 2017). Genel olarak sağlıklı bireyler hayatları boyunca farklı türde savunmalar kullanır. Ancak savunma mekanizmalarının sürekli kullanımı bireyi olumsuz etkileyerek patolojik hale gelebilir. Başlıca savunma mekanizmaları olarak Bastırma, Mantığa Bürüme, Yansıtma, Yer-Yön Değiştirme ve Özdeşleşme örnek verileblir.
Peki atasözleri ile savunma mekanizmalarımız arasında bir ilişki var mı? İçinde yaşadığımız kültür bizi savunma mekanizmalarını kullanmaya teşvik eder mi? Savunma mekanizmaları her ne kadar bireysel de olsalar kültürümüz davranışlarımızı, bu mekanizmaları kullanma sıklığımızı etkiler mi? Bu sorulara vereceğimiz cevap hiç şüphesiz evet olacaktır. Belli bir kültürde savunma mekanizmalarının kullanım sıklığı, o kültürün savunma mekanizmalarına atıfta bulunan atasözleri ile yakından alakalıdır (Karaca, 2000). Temel savunma mekanizmaları ve onlara atıfta bulunan atasözlerine göz attığımızda bu ilişkiyi daha iyi anlayabiliriz.
Örneğin “Hayvanın alacası dışında, insanın alacası içinde”, “Kelin ayıbını takke örter” atasözleri, insanların dış dünyaya göstermedikleri, ancak iç dünyalarında gizli bazı istek ve arzularının bulunduğuna işaret etmektedir. Bireylerin kaygı ve acı veren şeylerden uzak durmaya çalışırken sıklıkla kullandığı bir savunma mekanizması olan Bastırma ile ilgili bu gibi birçok atasözü bulunmaktadır.
“Kedi uzanamadığı ciğere mundar der”, “Oynamasını bilmeyen gelin, yerim dar demiş”, “Deve kuşu yüke gelince ‘kuşum’, uçmaya gelince ‘deveyim’ demiş” ve “Allah sevdiğine dert verir” gibi atasözleri ise kişisel yetersizliklerden dolayı ortaya çıkan tatminsizlik duygularını bastırmak için harcanan çabaya atıfta bulunmaktadır. Bu durum Mantığa Bürüme, yani kişinin yapamadığı veya başaramadığı bir şeyi mantıksal açıdan ele alarak kendince sebepler ve mazeretler bulması, davranışını olduğundan daha az yanlış veya farklı gösterme eğilimi olarak açıklanabilir. Mantığa bürüme, en çok kullanılan savunma mekanizmalarından biri olduğu için, yine bu mekanizmaya da atıfta bulunan oldukça fazla atasözü bulunmaktadır.
Bireyin kendi kusurlarını başkalarında görme davranışına Yansıtma mekanizması denir. Bu mekanizmaya örnek olarak “Kabahat ipliği eğirende değil, iğ ile çıkrıkta”, “Köylü misafiri kabul etmeyiz demez, konacak konak yoktur der”, “Kendi körlüğünü görmez de elin gözündeki çöpü görür”, “Kişi kendi ayıbını bilmez, elin ayıbını söyler” atasözleri verilebilir.
Yer-yön değiştirme mekanizması ise kızgınlığın, ait olduğu nesneye değil de durumla hiçbir ilgisi olmayan bir nesne veya duruma yönlendirilmesi ve tehlikeli sayılan duygunun yarattığı tepkinin yerine başka bir tepkinin gösterilmesi şeklinde iki biçimde görülebilir. “Eşeği dövmeyen, öcünü semerinden alır”, “Çingene ele kızmış, kendi çocuğunun ağzını yırtmış”, “Kızım sana diyorum, gelinim sen işit”, “Büyüğü döv ki, küçük ibret alsın” atasözleri ile yön değiştirmeye atıfta bulunan atasözleridir.
“Anasına bak kızını al”, “Adam ahbabından bellidir”, “Karga kekiği taklit ederken, yüıüyüşünü şaşırmış” atasözleri özleşleşme ile ilgili örneklerden sayılabilir. Özdeşleşme kişinin kendini bir başkasının yerine koyma ve davranma eğilimine denir.
Savunma mekanizmalarına atıfta bulunan atasözlerimizin daha çok bir durum tespiti yaptığı ve bu gibi durumlarda savunma mekanizmalannın kullanılmasından ziyade, problemlerle gerçeklerin ışığında yüzleşilmesi gerekliliğini vurguladığı söylenebilir (Karaca, 2000).
Kaynakça
Aydın, C. (2019). Kader İnancının Savunma Mekanizması ve Dini Başa Çıkma Kavramları Açısından Değerlendirilmesi . Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 101-122.
Karaca, F. (2000). Savunma Mekanizmalarına Atıfta Bulunan Atasözleri Işığında Dini ve Kültütel Psikolojiyle İlgili Bazı Tespitler. İslami Araştırmalar Dergisi, 119-125.
Kaya A., Bozkurt B. (2017), Kadercilik Eğilimi ile Özyeterlik İnancı ve Savunma Mekanizmaları Arasındaki İlişkinin İncelenmesi, Ege Eğitim Dergisi, 18, 1, 124-145.
Elif CEYLAN
Aday Psikolojik Danışman/Ege Üniversitesi