Günümüz eğitim sisteminde ödüllendirmeler ve cezalandırmalar, belirli davranış kalıplarını öğretmeye çalışırken sıklıkla başvurulan disiplin yöntemlerindendir. Yalnızca eğitim sisteminde değil ebeveynlerin de çocukların davranışlarını şekillendirmek amacıyla uyguladıkları bilinçli veya bilinçsiz ödül ve ceza sistemleri vardır.
Ödül, istendik davranışları pekiştirmeye yarayan fakat bir koşula bağlı olarak verilen etkinliktir. Ceza ise bırakmayı tanımlayan her tür sınırlama ve yasaklamayı içerir. Dolayısıyla ceza, öğrencilerin istenmeyen davranışından üzüntü ve pişmanlık duymasını sağlayan yaptırımların anlatımıdır. Ödül ve ceza sisteminin temel amacı, öğrenciye kendi davranışlarını yönetmek için gerekli olan duygusal ve düşünsel yeterliği kazandırmaktır (Aydın, 2000).
Ödül ve ceza, davranışsal psikolojide hem tanım hem de uygulama olarak farklı kabul edilse de aslında özünde aynıdır (Bolat, 2016). İfade olarak biri olumlu diğeri olumsuz belirtilir fakat temelde ikisi de olumsuz kavramlardır ve otoritenin çocuklara istediğini yaptırmak üzere uyguladığı iki tavırdır. Cezanın çok tehlikeli bir eğitim aracı olduğu konusunda toplumsal bir farkındalık gelişiyor olduğu halde ödüllendirme sisteminin de aslında tıpkı cezalandırmadaki gibi benlik yapısını bozucu etkisi gözden kaçırılmaktadır. Ödül insanları kontrol ederek iç motivasyonu zayıflatır.
Ödül ve cezanın her tür uygulaması çocuğu aşağılamanın modern bir kılıfıdır. Ödül çocuğa istenileni yaptırmayı sağlayabilir. Ama tıpkı cezada olduğu gibi altta yatan sorunları çözmez. Çocukta bir değer algısı ve tutum geliştirmez (Işıkoğlu, 2016). Aileler çocuğa ödül vaat ettiği an, aslında gizli ceza vermiş olurlar. Çünkü çocuk o ödüle ulaşamazsa kendisini cezalandırılmış hisseder (Bolat, 2016).
Thomas Gordon (2015), ödüllerin etkili olmadığını, cezaların işe yaraması için şiddetli olması gerektiğini öğrendiğini ve cezanın çocukların saldırganlıklarını engellemediğini, tersine saldırganlıklarının nedeni olduğunu keşfettiğini belirtmiştir. Çocuk böylesi cezalarla davranış kazansa bile kökenleri oluşmayan bu davranışı ilk fırsatta terk etme eğilimi gösterir.
Son yıllarda olumlu bir ceza yöntemi olarak görülen ‘’mola’’ yöntemi masum görünse de içerisinde üstü kapalı bir tehdit bulundurmaktadır. Mola yöntemi sert cezalara çok benzer. Birinde vurma ile fiziksel acı vardır, diğerinde ise ayrı tutma ile duygusal acı vardır. İki yöntemde de davranışını değiştirmezse ona acı çektirileceği iletisi gider. Çocuk kaygıyla ebeveyn sevgisini yitirmemek için geçici olarak davranışını değiştirir ve itaat eder.
Peki Ödül/Ceza Yerine Ne Yapılmalı?
- Aileler ödülle çocuğu motive etmek yerine kurallar oluşturmalı ve çocuklara sorumluluk kazandırmalılardır. Çocuğun kurallara uymadığı durumlarda tehdit, ödül mekanizmalarına başvurmak yerine problemin kaynağı tespit edilip çözülmelidir (Bolat, 2016).
- Aileler, çocukların problemleri çözme becerisini geliştirmelilerdir, çocuk problemlerini çözmeyi öğrendiği takdirde sorunlar azalacaktır. Kurallar koyulduğu halde uygulanamıyorsa ve problem çözümü gerçekleşmiyorsa davranışın bedeli ödetilmelidir. ‘’Doğada ceza değil, bedel vardır.’’ sözü ile Bolat (2016), bedelin davranışın bir sonucu olduğunu ve cezadan çok farklı bir yöntem olduğunu belirtmektedir.
- Bedeller çocuğun bir baskı altında kalmasından ziyade sorumluluk kazanmasına teşvik edici etkinliklerdir.
KAYNAKÇA
- Aydın, A. (2000). Sınıf Yönetimi. Ankara: Anı Yayıncılık.
- Bolat, Ö. (2016). Beni Ödülle Cezalandırma. İstanbul: Doğan Kitap.
- Gordon, T. (2015). Etkili Anne Baba Eğitimi. İstanbul: Profil Kitap.
- Işıkoğlu B. (2016). 9-11 Yaşları Arasındaki Çocukların Güvenli Bağlanma Düzeyi ve Annelerinin Ödül-Ceza Yöntemini Kullanma Düzeyi ile Çocukların Olumsuz Davranışları Arasındaki İlişkinin İncelenmesi (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Üsküdar Üniversitesi, İstanbul.
GÖRSEL KAYNAKÇA
- https://www.eurekastreet.com.au/article/a-parent-s-guide-to-reward-and-punishment adresinden erişildi.
- https://edukame.com/la-silla-de-pensar-en-que-ayuda adresinden erişildi.
Ayşe Sena ÇELİK
Yıldız Teknik Üniversitesi
Aday Psikolojik Danışman & Okul Öncesi Öğretmeni
