Fala inanma falsız da kalma diyenlerden misiniz? Peki, burcunuzun özelliklerini taşıdığınızı düşünüyor musunuz? Nasıl oluyor da tüm bunlar bizi bize anlatan ifadelerden oluşuyor? İşte şimdi bütün sırrı beraber bozuyoruz. Gelin size Barnum etkisinden söz edeyim.
Barnum veya Forer etkisi “Genel ifadeleri, bilhassa gurur okşayıcı olanları, doğru bilimsel tanımlanma olarak kabul etme eğilimi.” olarak ifade edilebilir. Psikolog Bertram R. Forer, 1948 yılında sınıftaki her bir öğrenciye bir kişilik analizi verdiğini belirterek, bu analizin kendilerini ne kadar doğru tanımladığını 5 üzerinden puanlamalarını istemiştir. Analizi inceleyen hemen hemen her öğrenci tanımın kendilerini doğru bir şekilde ifade ettiğini belirtmiş ve ortalama puan 4,26 olarak bulunmuştur. Ancak Forer bu tanımı, çoğu kişiye uyabilecek kadar genel ifadelerden oluşan farklı burç özelliklerinden bir araya getirmiş ve her öğrenciye aynı özelliklerin yer aldığı analizi vermiştir. Bu durumu, “Bizde herkes için bir şeyler var.” ifadesiyle ünlü şovmen P.T. Barnum’dan ilham alarak “Barnum etkisi” kavramıyla tanımlamıştır. Barnum etkisi, benlik tanımlamalarımızın birbirine düşündüğümüzden daha çok benzediğini açıklamak üzere kullanılmaktadır. Ayrıca bu etki, sahip olunan yargıları destekleyen olumlu kişisel özellikleri söz konusu olduğunda daha fazla güçlenmektedir. Barnum etkisine göre, insanlar genellikle kendilerini ortalamadan daha eğlenceli, akıllı vb. olduğunu düşünmeye yatkındır. Bu etki, insanların, kendilerine doğru görünen benzersiz bir benliğe ilişkin yanılsamalara kapıldığını açıklamaktadır (Hood, 2014, s. 268).
Barnum etkisinin burçlara ve fallara olan inancı pekiştirdiğini de söyleyebiliriz. Richard Dawkins, İngiltere nüfusunun çeyreğinin astrolojiye inandığını ve bu yüzdenin hiçbir dinin ulaşamadığı kadar yüksek bir yüzde olduğunu belirtmektedir. Astrolojiden yola çıkarak, insanların bazı yargıları kendileriyle örtüştürme konusunda eğilime sahip olduğunu ifade etmektedir (Youtube, 2010). Psikoloji literatüründe Forer Etkisi olarak bilinen konuya ilişkin bir çalışma da Avustralyalı araştırmacı Geoffrey Dean tarafından yapılmıştır. Dean, 22 gönüllünün astrolojik verilerini esas alarak kişilik tarifini çıkardı. Daha sonra bu tarifi tersine çevirdi ve gönüllülere o şekilde verdi. Diğer bir deyişle gönüllülere astrolojik verilerin söylediğinin tersini söyledi. Sonuçta gönüllülerin %95’i astrolojik tarifin kendilerini tarif ettiğini iddia etti! Yani astrolojik tahminler o kadar geneldirler ki rastgele biri okuduğu zaman bile o metinde kendisinin tarif edildiğini düşünür.
İnsanlar burç özellikleri ile kişiliklere dair bilgiler edinebileceğini düşünüyor. Hatta kimi zaman bu genellemeler karşımızdaki insanla ilişkilerimizi yönetir hale geliyor. Çevremizden sıklıkla “İkizler burcu dengesiz, aslan burcu kibirli, başak burcu çalışkan kişilerden oluşur.” gibi ifadeler ve değerlendirmeler duyarız. Peki, gerçekten böyle midir? Carlson deneyi olarak bilinen bir başka çalışmada 28 astrologdan, 100 kişinin psikolojik profili, yani kişilik tarifleri ile yıldız haritalarını eşleştirmeleri istenmiştir. Deneyden önce bu 100 kişiye standart bazı sorular sorulmuş ve kişilik tarifleri oluşturulmuştur. Ayrıca bu kişilerden yıldız haritaları ve detaylı burç bilgisini oluşturmak için gereken bilgiler de alınmıştır. Bu bilgiler daha sonra 28 astroloğa verilmiştir. Deney sırasında her astroloğa, üç kişilik bilgisi ve bu üç kişiden birine ait olan bir adet yıldız haritası verilmiştir. Astrologdan yıldız haritasını doğru kişi ile eşleştirmesi istenmiştir. Deney, yüzlerce kez tekrarlanmıştır. Sonuç olarak astrologlar %34 başarı göstermiştir ki bu tam olarak şans eseri yapılan tahminden beklenen sonuçtur. Üç seçenekli bu testte astrologlar sadece üçte bir durumda başarılı olmuşlardır. Astrologlar deney öncesi bu rakamın %50 üstü olacağını iddia etmişlerdir. Dolayısıyla astrologlar, yıldız haritalarına bakarak kişilik tariflerini doğru bir şekilde eşleştirememişlerdir. Bu araştırmanın yükselen burç gibi detaylı bütün astrolojik bilgileri içermesi kayda değerdir.
Burçlara ve fallara inanan aynı zamanda günlük hayatta bu değerlendirmelere göre hareket eden biriyseniz merak etmeyin yalnız değilsiniz. Bu ifadeler o kadar genel ki hangisini okursanız okuyun sizi tarif ettiğini düşünürsünüz. Çünkü Barnum etkisi tam olarak böyle bir şey. Hem hangimiz zaman zaman dengesiz, çalışkan, duygusal, merhametli değiliz ki?
Kaynakça
Dean, G. ve Kelly, I. W. (2003). “Is astrology relevant to consciousness and psi?”, Journal of Consciousness Studies, 10(6-7), 175–198.
Doko, E. (2021). Modern bilim açısından astroloji ve burçlar. Güncel Kelâm Tartışmaları-II.
Forer, B. R. (1949). “The fallacy of personal validation: A classroom demonstration of gullibility”, Journal of Abnormal and Social Psychology, 44(1),118–123.
Hood, B. (2014). Benlik Yanılsaması: Sosyal beyin kimliği nasıl oluşturur? Ayrıntı Yayınları.
Levy, J. (2019). Psikolojiniz Bozulmasın. Salon Yayınları.
Youtube (2010). Richard Dawkins- Astroloji Üzerine, Erişim: 07 Nisan 2019, https://www.youtube.com/watch?v=CoZ-NRsGWKw
Görsel Kaynakça
1: https://onedio.com/haber/burc-yorumlarina-neden-koru-korune-inanmamaniz-gerektigini-biliyor-musunuz-969988
2: https://www.reddit.com/r/harrypotter/comments/sn12c9/sybill_trelawneys_prophecy/
Ebrar ALBAYRAK
Aday Psikolojik Danışman / Necmettin Erbakan Üniversitesi
