Oyun, çocuğun duygularını yaşaması, yaşam rollerini öğrenip test etmesi üzerinde oldukça büyük bir etkiye sahiptir ve çocuğun günlük hayatının çok büyük bir kısmını oluşturur. Çocuğun kendini ifade etme biçimi olan oyun; çocuğun gelişimi, ruh sağlığı açısından ele alındığında oyunun basit bir şekilde eğlenceden ibaret olmadığı ve daha ciddi boyutlara sahip olduğu görülecektir. Bir noktada duygu sosyalleştirme olarak ele alabileceğimiz bu sürecin ayrılmaz bir parçası olarak ise oyuncaklar karşımıza çıkmaktadır. Çocuğun bağlanma, duygularını yansıtma nesnesi olarak düşünebileceğimiz oyuncak, yine psikososyal açıdan çocuğun gelişiminde son derece önemli bir yere sahiptir. Örnek olarak oyuncak seçiminin merak duygusu, girişimcilik, dikkati toplama ve sürdürme, hayal gücünü arttırma gibi alanlarda son derece önemli bir etkiye sahip olduğu bilinmektedir (Egemen, Yılmaz ve Akil, 2004).
Yaşa ve gelişim görevlerine göre değişen oyuncak tercihleri, özellikle günümüz dünyasında da medya ve popüler kültürün oldukça etkisi altında kalabilmektedir. Bugün aile, okul, toplum gibi birçok sistemin içinde sürekli bir sosyalleşme halinde olan çocuklar, popüler kültürden en çok etkilenen gruplardandır. Öyle ki popüler kültür, zaman zaman hepimizi olduğu gibi çocuklarımızı da işlevselliği bozacak biçimde etkisi altına alabilmektedir (Kaya ve Tuna, 2010).
İşte tam da bu sebeplerle yürüttüğüm literatür çalışmaları sonucunda, son yıllarda stres çarkı, popit gibi isimlerle stres oyuncağı olarak piyasaya sürülen oyuncaklar hakkında edindiğim verileri bu yazımda sizlerle paylaşacağım. Stres oyuncakları olarak adlandırılan ürünler çocuklarımızı popüler kültürün tehlikeli yüzüyle karşı karşıya mı getiriyor? Yoksa bu oyuncaklar çocuklarımızın gelişimlerini mi destekliyor?
PopIt, Stres Çarkı gibi farklı sürümlerle piyasaya sürülen ve etkisi tartışılan stres oyuncakları, bilindiği gibi sadece çocuklar arasındaki popülerlikleri sebebiyle değil, çocukların mental sağlıklarını etkilediğine yönelik iddialar sebebiyle de dünya çapında popüler hale geldi(Bu ürünlerin nasıl pazarlandığına bir örnek olarak: https://www.amazon.com/Anti-Anxiety-Spinner-Spinning-Relieving-Boredom/dp/B0774RJFC6). Fidget oyuncakları denilen bu oyuncaklar hakkında alanda yürütülen kısıtlı sayıdaki çalışma, stres oyuncaklarının çocukların konsantrasyon süresini ve kalitesini arttırabildiğini, buna ek olarak da keyifli vakit geçirmelerini sağlayabildiğini göstermektedir. Yürütülen çalışmalar, stres çarklarının akademik başarı üzerinde herhangi bir olumsuz veya uzun vadeli olumlu bir etkiye sahip olmadığını belirtirken birçok öğrenci, stresle baş etme konusunda stres çarklarının kendilerine yardım sağladığına inandıklarını ifade etmişlerdir. Ancak çalışmalar, bu durumun alışkanlık etkisinden kaynaklandığını düşündürmektedir. Tekrarlayan çalışmalar sonrasında öğrencilerin stres çarkına verdikleri tepkilerde azalma gerçekleştiği gözlenmiştir (Hulac, Aspiranti, Kriescher, Briesch ve Athanasiou, 2020). Başka bir ifadeyle, bu oyuncaklar çocuklar için bir rutin haline geldiğinde çocuklar üzerindeki olumlu etkilerini kaybetmeye başlamışlardır.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu olan çocuklar üzerine yürütülen çalışmalar, öğrenme aktivitesi esnasındaki vücut hareketliliğinin öğrenme süresini kısalttığını ve kalitesini arttırdığını göstermektedir. Ders esnasındaki hareketlilik, sınıftaki diğer öğrenciler için oldukça rahatsız edici olabiliyorken, stres oyuncakları DEHB’li öğrencilere hareket edebilme açısından alan sağlamaktadır. Böylece dikkat ve odaklanma problemi yaşayan öğrenciler rahatsız edici, büyük fiziksel aktivitelerden kaçınabilmekte ve kendi öğrenme kalitelerini arttırabilmektedirler (Aspiranti ve Hulac, 2021). Bu bağlamda aslında sınıftaki DEHB tanısı almamış öğrencilerin de dikkatini toplama, sürdürme gibi alanlarda öğrenme ortamı düzenlenmiş, iyileştirilmiş olmaktadır.
DEHB tanısı almış çocukların dışına çıkılacak olunursa, çalışmalar stres oyuncaklarının sınıf ortamında yetersiz uyarılma yaşayan öğrencilerin de öğrenme kalitesine katkı sağlayabildiğini düşündürmüştür (Hulac, Aspiranti, Kriescher, Briesch ve Athanasiou, 2020). Stres oyuncaklarının, sadece dikkat ve odaklanma değil, kaygı bozuklukları üzerinde de olumlu bir etkiye sahip olabileceği düşünülmektedir. Özellikle stres çarklarının, tekrarlayan hareketleri ile sakinleştirici etki yaratabileceğine, kaygının semptomları olan titreme, bacaklarını sallama, ayaklarını yere vurma gibi semptomları hafifletebileceğine yönelik çalışmalar literatürde kendine yer edinmeye başlamıştır (Kumar ve Uttekar, 2021). Ancak daha önce de belirtildiği gibi, bu etkilerin yalnızca alışkanlık etkisinden kaynaklanıyor olma ihtimali de mevcuttur.
Stres oyuncakları, henüz bilimsel bir temeli olmadan DEHB, otizm, kaygı bozuklukları ve duygusal sorunlar konusunda çocuklara fayda sağladığı iddia edilerek pazarlanmaya başlanmış ve özellikle ebeveynlerin çocuklarına bu ürünleri satın almalarını sağlamaya yönelik çalışmalar yürütülmüştür (Graziano, Garcia ve Landis, 2020). Buna karşılık eğitim ve sağlık alanlarındaki birçok uzman, yürüttükleri çalışmalar sonucunda stres oyuncaklarının çocukların odaklanması veya stresini azaltması konusunda çocuklara herhangi bir fayda sağlamadığı bulgularına ulaşmışlardır. Bir grup öğretmen stres oyuncaklarının çocukların öğrenme kalitesine katkı sağladığını kabul ederken, bir grup öğretmen ise bu oyuncakların yalnızca eğlence amaçlı kullanıldığını ifade etmiştir (Scotti, 2017 Akt.; Schecter, Shan, Fruitman ve Milanaik, 2017). Bu bilgilere karşılık, ebeveynlerin stres oyuncaklarının olumlu etkilerine inanmak istedikleri ve bu oyuncakları alma eğiliminde oldukları bilinmektedir (Dawis, 2017 Akt.; Schecter, Shan, Fruitman ve Milanaik, 2017). Her ne kadar, daha önce de ifade edildiği gibi stres oyuncaklarının dikkati toplamaya ve sürdürmeye olumlu etki sağladığına, özellikle DEHB’li çocuklara hareket alanı sağladığına yönelik bulgular mevcutsa da bu oyuncakların çocukların günlük yaşamdaki etkinliklerine herhangi bir etkisinin olmadığı, stres oyuncaklarına sahip olan ve olmayan öğrencilerin performansları arasında anlamlı bir fark olmadığı yönünde bulgular da mevcuttur (Graziano, Gracia ve Landis, 2018).
Sonuç olarak;
Son dönemde çocukların hayatlarında oldukça fazla yer kaplayan stres oyuncakları ve bu oyuncakların çocuklar üzerindeki etkileri hakkında yürütülen çalışmalar oldukça sınırlı sayıdadır; dolayısıyla henüz bir fikir birliği ve yeterli kanıt mevcut değildir. Öte yandan, popüler kültür etkisiyle ve çeşitli pazarlama stratejileriyle karşı karşıyayken çalışmalar bu oyuncakların özellikle DEHB tanısı almış çocuklar üzerinde olumlu etkileri olabileceğini de göstermektedir. Diğer yandan önceki kuşaklarla ortak duygular taşınırken, bu duyguların nesnelerinin zamana paralel olarak değiştiği açıkça görülmektedir. Bir zamanların patpat denilen poşetleri gibi şimdilerde çocukların gündemini popitler ve stres çarkları oluşturmaktadır. Bu alanda daha çok araştırma yürütülmesine ve bulguların tartışılmasına ihtiyaç vardır.
Unutulmamalıdır ki, geçen zamanla beraber çocukların ilgileri, ihtiyaçları da kuşaktan kuşağa farklılaşmakta ve şekillenmektedir. Çocukların hayatında yaşanan değişimlere yaklaşırken tepkisel değil öğrenmeye, bilmeye, anlamaya açık bir tutum sergilemek son derece önemlidir.
KAYNAKÇA
Aspiranti, K. B. ve Hulac, D. M. (2021). Using fidget spinners to improve on-task classroom behavior for students with ADHD. Behaviour Analysis of Practice. https://doi.org/10.1007/s40617-021-00588-2
Egemen, A., Yılmaz, Ö. ve Akil, İ. (2004). Oyun, oyuncak ve çocuk. Adü Tıp Fakültesi Dergisi, 5(2), 39-42.
Graziano, P. A., Garcia, A. M. Ve Landis, T. D. (2020). To fidget or not to fidget, this is the question: A systematic classroom evaluation of fidget spinners among young children with ADHD. J Attend Disord, 24(1), 163-171. doi: 10.1177/1087054718770009
Hulac, D. M., Aspiranti, K., Kriescher, S., Briesch, A. M. ve Athanasiou, M. (2020). A multisite study of the effect of fidget spinners on academic performance. Contemporary School Psychology, 1-7. https://doi.org/10.1007/s40688-0020-00292-y
Kaya, K. ve Tuna, M. (2010). Popüler kültürün ilköğretim çağındaki çocukların aile içi ilişkileri üzerindeki etkisi. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2010(21), 237-256.
Kumar, K. ve Uttekar, P. S. (02.10.2021). What are some good fidget toys? https://www.medicinenet.com/what_are_some_good_fidget_toys/article.htm
Shetcher, A. R., Shah, J., Friutman, K. ve Milanaik, R. L. (2017). Fidget spinners: Purported benefits, adverse effects and accepted alternatives. Curr Opin Pediatr, 29(5), 616-618. doi: 10.1097/MOP.0000000000000523
GÖRSEL KAYNAKÇA:
https://www.behance.net/gallery/61486279/Giant-hype-windmill Sanatçı: Миша Гергель
https://www.behance.net/gallery/127492761/Fidget-Trading-Icons Sanatçı: Kashif Shahzad
Onur İbrahim ATAY
Psikolojik Danışman
Yüksek Lisans Öğrencisi
