Orhan Veli’yi istifa ettiren, tütüne alıştıran, şiir yazma hastalığını nüksettiren ve hatta onu aşık eden şeyin ne olduğunu pek çok kişi bilir: bu güzel havalar. Ünlü besteci Vivaldi ise mevsimlerin tesirini yazmamış ancak dinleyeni yer yer üşütecek ya da terletecek bir beste haline getirmiştir. Doğanın çeşitli hallerinden ilham alan sayısız ressam da düşünüldüğünde görünen o ki Dünya’nın sahip olduğu eksen eğikliği insanlığa pek fazla katkıda bulunmuştur. Pencereden dışarı baktığınızda gördüğünüz parlayan güneş, yeşeren ağaç yahut kapanan bulutlar, dökülen yapraklar size nasıl tesir eder?
Kilo, iştah, uyku, doğum, ölüm ve intihar gibi çeşitli insan davranış ve fonksiyonlarının mevsimsel ritimlerden etkilendiği söylenmektedir (Aschoff, 1981; aktaran Rosem ve diğerleri, 1990). İnsanların ruh hali ve davranışlarının mevsimlerden etkilendiği söylemi ise çok eskiye, Hipokrat’a kadar dayanmaktadır (Hippocrates, 1923-31; aktaran Rosem ve diğerleri, 1990). Etkisi asırlar önce fark edilen ve yıl içerisinde doğrudan veya dolaylı olarak bizleri bu denli etkileyen mevsim değişimleri üzerine daha detaylı düşünmek ve bilgi sahibi olmak faydalı olabilir.
Elbette mevsimsel değişimler bir tek şiir yazma hastalığını nüksettirmiyor, çeşitli psikolojik rahatsızlıkları da etkileyebiliyor. Ötimik bipolar bozukluğu olan hastalarla yapılan bir araştırmada da kış ve yaz mevsimlerinin ikinci yarısında ölçüm alındığında lityum düzeyinin yıl içerisinde mevsimsel olarak değişebileceği, yaz mevsiminde göreceli olarak artabileceği görülmüştür. Lityum, duygudurum bozukluklarının tedavisinde kullanılan bir ilaç olduğu için bu durum büyük bir önem arz etmektedir (Bakım, Karaahmet, Altınbaş ve Oral, 2013). Başka bir çalışma da majör depresyon hastalarında kortizol seviyesinin mevsime bağlı olarak değişebildiğini göstermektedir (Sher ve diğerleri, 2005).
Mevsim değişimi sadece bazı psikolojik hastalıkları etkilemekle kalmamakta, doğrudan mevsimsel duygudurum bozukluğuna (seasonal affective disorder) da sebep olabilmektedir. Mevsimsel duygu durum bozukluğu, yılın aynı dönemlerinde tekrarlayan depresif epizotlarla karakterize ve genellikle sonbahar/kış mevsimleri ile anılan bir sendromdur (Rosenthal ve diğerleri, 1984). Öte yandan çok masum gözükse de ve daha nadir duyulsa da yaz mevsimi de kişilerin duygu durumlarında istenmeyen değişimlere sebep olabilmektedir. Yaz mevsiminde depresyon, kış mevsiminde hipomani deneyimleyen katılımcılarla yapılmış bir çalışmada çevre sıcaklığının da yaz depresyonlarında etkili olabileceği söylenmiştir (Wehr, Sack ve Rosenthal, 1987). Mevsimsel duygu durum bozukluğunu Güney Yarım Küre’de inceleyen bir araştırmada sonbahar/kış döneminde iştah ve uykuda artma, daha fazla karbonhidrat tüketme isteği ve ilkbahar/yaz döneminde uyku ve iştahta düşüş raporlanmıştır (Boyce ve Parker, 1988).
Mevsimsel depresyonda profesyonel müdahaleye başvurmak, psikoterapiden ve ilaç tedavisinden faydalanmak mümkündür. Öte yandan patolojik seyretmeyen daha hafif etkiler için egzersiz yapmak ve içinde bulunulan ortamın ışık almasına dikkat etmek gibi önlemlerden de bahsedilmektedir (Ekinci, Okanlı ve Gözüağca, 2005). Mevsimsel değişimlerin etkilerinde ışık oldukça önemli bir faktördür. Fototerapi, yani ışık ile tedavi, mevsimsel duygudurum bozukluğunda kullanılan ve etkililiği uzun süre önce ispatlanan bir yöntemdir (Terman, 1988). Ülkemizde de 2000’lere gelmeden fototerapi çalışmaları yapılmış ve tedavinin etkililiği görülmüştür (Arık ve Özkan, 1989).
Tüm bunlar göz önünde bulundurulduğunda mevsimsel değişimlerin hem sağlıklı hem de psikolojik hastalıkları bulunan bireyler üzerine etkilerinin olduğu ortadadır. Mevsimsel değişimlerin bireysel etkilerinin farkında olmak ve gerektiği takdirde profesyonel bir yardıma başvurmak önemlidir. Psikolojik hastalıkların tedavisinde de mevsimsel değişimlerin etkilerini dikkate almanın, bu doğrultuda bilinçli ve tedbirli olmanın ne kadar önemli olduğu görülmektedir.
KAYNAKÇA
Arık, A. C., ve Özkan, A., (1989). Mevsimsel affektif bozuklukta fototerapi. Düşünen Adam, 4(2), 14-15.
Bakım, B., Karaahmet, E., Altınbaş, K., & Oral, T. (2013). Winter sale on lithium levels: The impact of seasonality. Klinik Psikofarmakoloji Bülteni-Bulletin of Clinical Psychopharmacology, 23(4), 315-319. https://doi.org/10.5455/bcp.20130510033959
Boyce, P., & Parker, G. (1988). Seasonal affective disorder in the southern hemisphere. The American Journal of Psychiatry, 145(1), 96–99. https://doi.org/10.1176/ajp.145.1.96
Ekinci, M., Okanlı, A. ve Gözüağca, D., (2005). Mevsimsel depresyonlar ve baş etme yolları. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 8(1), 109-112.
Rosen, L. N., Targum, S.D., Terman, M., Bryant, M.J., Hoffman, H., Kasper, S.F., Hamovit, J.R., Docherty, J.P., Welch. B., Rosenthal, N.E., (1990). Prevalence of seasonal affective disorder at four latitudes. Psychiatry Research, 31(2):131-44. doi: 10.1016/0165-1781(90)90116-m
Rosenthal, N. E., Sack, D. A., Gillin, J. C., Lewy, A. J., Goodwin, F. K., Davenport, Y., Mueller, P.S., Newsome, D.A. & Wehr, T. A. (1984). Seasonal affective disorder: a description of the syndrome and preliminary findings with light therapy. Archives of general psychiatry, 41(1), 72-80. doi: 10.1001/archpsyc.1984.01790120076010
Sher, L., Oquendo, M.A., Galfalvy, H.C., Zalsman, G., Cooper, T.B. & Mann, J. J. (2005). Higher cortisol levels in spring and fall in patients with major depression. Progress in Neuro-psychopharmacol Biological Psychiatry. 29(4), 529-34. doi: 10.1016/j.pnpbp.2005.01.011
Terman, M. (1988). On the question of mechanism in phototherapy for seasonal affective disorder: considerations of clinical efficacy and epidemiology. Journal of Biological Rhythms, 3(2), 155-172. doi: 10.1177/074873048800300205
Wehr, T. A., Sack, D. A., & Rosenthal, N. E. (1987). Seasonal affective disorder with summer depression and winter hypomania. The American Journal of Psychiatry, 144(12), 1602–1603. https://doi.org/10.1176/ajp.144.12.1602
Ece Nur Boranlı
Hacettepe Üniversitesi
Aday Psikolojik Danışman
