Tükenmişlik; duygusal talepler gerektiren durumlara uzun süre maruz kalmanın neden olduğu fiziksel, duygusal ve zihinsel tükenme durumu olarak tanımlanmaktadır (Tatlılıoğlu, 2019).
İlk olarak mesleki bir tehlikenin göstergesi olarak tanımlanan “tükenmişlik” kavramı zamanla çeşitli roller üzerinden incelenmiştir; bu rollerden birisi de ebeveyn rolüdür. Aileye yeni bir üyenin katılması ile yaşanılan mutlulukla birlikte; anne-baba rolünün gerektirdiği sorumluluk artışı, zaman yönetimindeki problemler, yorgunluk düzeyindeki artış gibi olumsuz değişimlerin yoğunluğu ebeveynlerde tükenmişliğe yol açabilmektedir.
Anne-baba tükenmişliği; anne-babanın başarısızlık duygusuna sahip olması, yıpranmışlık yaşaması, enerjisinin ve gücünün azalması ya da tatmin edilemeyen istekler sonucunda iç kaynaklarında oluşan tükenme durumudur (Ardıç ve Olçay, 2019). Araştırma sonuçları ebeveynlerin yaşadığı tükenmişlik sendromunun özellikle iki dönemde ön plana çıktığını göstermektedir: bunlardan birincisi bebeklik dönemi diğeri de ergenlik dönemidir. Bebeklik döneminde fiziksel ihtiyaçların yoğun olması ve uykusuzluk nedeniyle ebeveynlerin kendilerini tükenmiş hissettikleri düşünülmektedir; ergenlik döneminde ise mod değişiklikleri, anne babadan ayrışmadaki sancılı süreç ebeveynler için yorucu olabilmektedir (Cüntay, 2013). Temelde zorlu geçen bu süreçlerin nöroçeşitliliğe (geleneksel olarak hastalık ve özürlülük olarak tanımlanagelmiş otizm ve benzeri farklı gelişimsel süreçlerin bir hastalık olarak değil, bireysel farklılık olarak algılanması) sahip bireylerin ebeveynlerinde daha yoğun yaşandığı belirtilmektedir.
Duran ve Barlas (2014), çalışmalarında zihinsel engelli çocuk annelerinin nöroçeşitliliğe sahip olmayan çocuk annelerine göre duygusal tükenmişlik düzeylerinin daha yüksek olduğunu saptamıştır. Ardıç ve Olçay (2019), anne-babaların ideal çocuk yetiştirme çabalarına uygun olmayan gelişim özellikleri gösteren çocuklar içerisinde yer alan Otizm Spektrum Bozukluğunun (OSB), tüm aile üyeleri üzerinde olumsuz etki bırakma olasılığı olan ve yaşam boyu süren bir nöroçeşitlilik olduğunu belirtmektedir. Bu doğrultuda Karacasu (2019); yaş, cinsiyet, medeni durum ve aile yapısı, eğitim, kişilik, kişisel beklenti gibi bireysel faktörlerin ve kişilerarası ilişkileri, iş yaşamını kapsayan çevresel faktörlerin ebeveynlerin tükenmişliğinde etkili olan faktörler olduğunu belirtmektedir.
Tüm bu faktörler çerçevesinde ebeveynlerin tükenmişliğin yarattığı stres, kaygı vb. belirtilerin düzeyini en aza indirgemesi ya da olumsuz etkilerini yok etmesi için bilişsel, duygusal ve davranışsal çabayı içeren baş etme tutumlarına sahip olması gerekmektedir. Bu tutumların işlevselliği ile aktifliği doğru orantılıdır. Soruna odaklanan baş etme tutumları (aktif başa çıkma, yardımcı sosyal destek arama vb.) aktifken duygusal temelli olanlar (olumlu yorumlama, kabullenme, inkar vb.) pasiftir. Aktif olan baş etme tutumları strese neden olan etmenin kendisinin değişikliğe uğramasını veya tümüyle ortadan kaldırılmasını amaçlayan davranışsal veya psikolojik yanıtları, pasif baş etme tutumları ise stres kaynağından uzaklaştıran davranışları kapsamaktadır (Karacasu, 2019).
Baş etme tutumlarının fayda sağlaması ve ebeveynlerdeki tükenmişlik sendromunun ortadan kaldırılması için ebeveynlerin bilgilendirilmesi, çocuk ve ebeveyn için gerekli programların hazırlanması ve aileye sosyal, maddi, psikolojik desteğin sağlanması alanyazında başlıca öneriler olarak belirtilmektedir.
Kaynakça
Ardıç, A. ve Olçay, S. (2019). Anne-Baba Tükenmişlik Ölçeğinin Psikometrik Özelliklerinin Belirlenmesi. İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 20(2), 619-632.
Cüntay, S. A. (2013). Anne Babanın Yorulma Hakkı. Erişim tarihi: 05.04.2020.
http://www.guncedanismanlik.net/images/stories/bultenler/2013_10.pdf adresinden alındı.
Duran, S. ve Barlas, G. Ü. (2014). Zihinsel Engelli Bireylerin Ebeveynlerinin Öznel İyi Oluş, Öz Duyarlık ve Tükenmişlik Düzeylerinin Belirlenmesi. Mersin Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 3(7), 69-79.
Karacasu, G. (2019). Çocuklarında Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Ebeveynlerin Tükenmişlik Düzeyi ve Anksiyete ile Baş Etme Tutumları Arasındaki İlişki(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Yakın Doğu Üniversitesi, Lefkoşa.
Tatlılıoğlu, K. (2019). Maslach ve Jackson’un Tükenmişlik Modeli Bağlamında Tükenmişlik Kavramı. III. Uluslararası Taras Şevşenko Sosyal Bilimler Kongresi (s. 357-367).
Görsel Kaynakça
https://www.thebulletin.be/parental-burnout-awareness-campaign-unveiled adresinden alındı.
https://www.psychologytoday.com/us/blog/targeted-parenting/201909/the-burnout-we-cant-talk-about-parent-burnout adresinden alındı.
Özge ÇANKAYA
Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi/Aday Psikolojik Danışman
