Psikolojide benlik oluşumuna dair farklı teoriler bulunsa da kültürel olarak benlik kurgusu kavramı ilk defa Markus ve Kitayama tarafından ortaya atılmıştır (Cross, Hardin ve Gercek-Swing, 2010). Benlik kurgusu; farklı kültürlerdeki insanların, benliklerini farklı konseptleri temel alarak geliştirdiğine dayanmaktadır. Benlik kurgusu bireylerin kendilerini başkaları ile ilişki içinde nasıl gördükleri olarak tanımlanabilir(Cross, Hardin ve Gercek-Swing, 2010).
Benlik; kişilik özellikleri, sosyal roller, davranış örüntüleri, bilişsel şemalar gibi farklı kavramlarla ilişkili çok yönlü bir konsepttir (Edson-Escalas ve Bettman, 2005). İçinde bulunulan sosyal ortam, toplum ve kültür sosyal rolleri belirlediği gibi bireye genel beklentiler ve davranışlar da dayatır. Bu beklentiler olası benliklerin gelişiminde de rol oynar. Kişi olmak istediği veya istemediği, gelecekte olabileceğini düşündüğü kişiyi kültürel beklentilere göre şekillendirebilir. Bu açıdan kültürel değerler birey benliğinde önemli düşünsel, duygusal ve davranışsal etkiler yaratır.
Kültürel farklılıklar söz konusu olunca psikolojide genel bir Doğu-Batı ayrımı yapılmaktadır. Buna bağlı olarak Amerika ve Avrupa kültürleri ile Doğu Asya kültürleri arasındaki farklar incelenmektedir. Batı kültürleri bireyci, Doğu kültürleri ise kolektivist olarak görülmektedir. Markus ve Kitayama, toplumları bireyci ve kolektivist diye ayırmasalar da genel olarak Amerika Birleşik Devletleri ve Japonya arasında kültürel bir karşılaştırma yapmışlardır (Markus, Kitayama, Matsumoto ve Norasakkunkit, 1997). Batı kültürlerinde bağımsız benlik kurgusu; Doğu kültürlerinde ise karşılıklı-bağımlı benlik kurgusu geliştiği teorisini oluşturmuşlardır.Bağımsız benlik kurgusuna sahip Batı kültürü bireyleri için kendi kendine yetebilmek, ayrı ve özgün olmak önemliyken; karşılıklı-bağımlı Doğu kültürü bireyleri için kendinden önce grup ve toplum dinamiklerini gözetmek ve uyum sağlamak önemlidir(Cross, Hardin ve Gercek-Swing, 2010).
Markus ve Kitayama(1991)’ya göre; bağımsız benlik kurgusu, bireyselleşmeyi ve hatta aykırı olmayı yücelten Batı toplumunun etkisinde oluşur. Bağımsız benlik kurgusuna sahip bireylerin kimlikleri ve benlik algıları sabittir; durumlara veya sosyal rollere göre değişmez. Önemli olan kendi karakter özellikleri ve bunları muhafaza etmektir. Bunu sağlamak için durumlara ve etraftaki insanlara uyum sağlamak yerine kendi tutumlarını ve farklılıklarını ortaya koymaktan çekinmez hatta farklı olmak isterler. Kişisel alanları ve başkalarına koydukları sınırlar nettir ve öncelik kendi duygu ve düşüncelerindedir. Öz saygıları, kendi özgün özelliklerini ifade edebilmek ve özel olabilmek üzerine kuruludur (Markus ve Kitayama, 1991). Diğer yandan karşılıklı-bağımlı benlik kurgusu, aile bütünlüğüne ve toplumsal uyuma daha çok önem veren Doğu kültürünün etkisinde gelişir. Karşılıklı-bağımlı benlik kurgusuna sahip bireyler ilişki odaklıdır ve benlik algıları ve kimlikleri bu ilişkilere ve sosyal rollere göre değişkenlik gösterebilir. Buradaki amaç kendinden çok grup yararını önemsemek ve uyum sağlamaktır. Buna bağlı olarak net kişisel sınırlar koymazlar. Grup içi veya toplumsal harmoniyi yakalayabilmek için daha esnek davranıp önceliklerini uyumu gözeterek belirlerler. Böylece öz saygıları uyum sağlayabilme ve çevreyle harmoni içinde olma dereleri üzerine kurulur (Markus ve Kitayama, 1991).
Markus ve Kitayama’nın teorisinin geçerliliği ve çalışmaların bilimselliği Matsumoto(1999) tarafından detaylıca incelenmiştir. Bakış açıları farklı olsa da teoride, yalnızca Doğu-Batı ayrımı yapmak ve Doğu’yu sadece Amerika, Batı’yı ise sadece Japonya üzerinden değerlendirmek gibi temel problemler vardır. Matsumoto(1999)’a göre, bağımsız ve karşılıklı-bağımlı benlik kurgularının gelişmesi; Amerika’nın bireyci, Japonya’nın kolektivist toplumlar olduğuna dair temel bir varsayıma dayanmaktadır ve bu varsayımla zıt bulgular içeren araştırmalar bulunmaktadır. Örneğin Japonya kolektivist olarak varsayılırken Japon öğrenciler %70.8 oranında bireyci özellikler göstermiştir (Matsumoto, Kudoh ve Takeuchi, 1996). Nitekim teoriye sonradan yapılan katkılarla insanları bağımsız ve koşullu-bağımlı olarak sınıflandırmak yerine; bağımsız ve koşullu-bağımlı benlik kurguları, herkeste belli seviyelerde bulunan ve seviyeleri durumdan duruma değişkenlik gösteren kavramlar olarak kabul edilmiştir (Koydemir ve Mısır, 2015).
Çiğdem Kağıtçıbaşı ise bağımsız ve karşılıklı-bağımlı benlik kurguları yerine benliği; ayrışıklık, ilişkisellik, özerklik ve bağımlılık uçları arasında değişkenlik gösteren dört boyutlu bir kavram olarak tanımlamıştır (Kağıtçıbaşı, 2005). Bu yeni ve çok yönlü benlik kuramı kültürlerin ve bireylerin farklılıklarını, ayrıca ailenin rolünün önemini daha iyi ifade edebilmektedir.
İnsanlar için genelleme yapmak doğru olmadığı gibi kültürler için de genelleme yapmak ve belli kültürlerin insanlarını belli kalıplara sokmak yerinde olmayabilir. Sonuç olarak kültürel psikoloji kültürün bireye etkilerini incelerken, bireysel farklılıkları ve kültürlerin zamanla değişebilmesini göz önünde bulundurmaktadır çünkü her kültür kendi koşullarına göre değerlendirilmelidir.
Kaynakça
Cross, S. E., Hardin, E. E., Gercek-Swing, B. (2011). The What, How, Why, and Where of Self-Construal. Society for Personality and Social Psychology. DOI:10.1177/1088868310373752
Edson-Escalas, J., Bettman, J. R. (2005). Self-Construal, Reference Groups, and Brand Meaning. Journal of Consumer Research.
Kağıtçıbaşı, Ç. (2005). Autonomy and Relatedness in Cultural Context: Implications for Self and Family. Journal of Cross-Cultural Psychology, 36(4), 403-422.
Kitayama, S., Markus, H. R., Matsumoto, H., Norasakkunkit, V. (1997). Individual and Collective Processes in the Construction of the Self: Self-Enhancement in the United States and Self-Criticism in Japan. Journal of Personality and Social Psychology, 72(6), 1245-1267.
Koydemir, S., Mısır, S. (2015). Benlik Kurguları ve Mutluluk: Deneysel Bir Hazırlama Çalışması. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi,5(44), 49-60.
Markus, H. R., Kitayama, S. (1991). Cultureand Self: Implıcations, Cognition, Emotion and Motivation. Psychological Review, 98(2), 224-253.
Matsumoto, D. (1999). Cultureand Self: An Emprical Assessment of Markus and Kitayama’s Theory of Independent and Interdependent Self Construals. Asian Journal of Social Psychology, 2, 289-310.
Matsumoto, D., Kudoh, T., Takeuchi, S. (1996). Changing Patterns of Individualism and Collectivism in the United States and Japan. Culture and Psychology, 2(1), 77-107.
Feride Zeynep Sayın
Aday Psikolog / Yeditepe Üniversitesi
