Aaron Beck’ in geliştirdiği Bilişsel Terapi, düşüncelerin gerçekçi bir şekilde yeniden değerlendirilip değiştirilmesinin, duygularda ve davranışlarda düzelmelere yol açacağına vurgu yapmakta ve işlevsel olmayan temel inançların değiştirilmesi için danışana yardımcı olmaktadır (Dinç, 2012). İlk başlarda Bilişsel Davranışçı ekolle çalışan Jeffrey Young, bu yaklaşıma bazı danışanların yanıt vermediğini görmüş (Young ve Klosko, 2017) ve problem duyguları ve davranışları anlamak ve değiştirmek için daha derinlerdeki bilişsel yapılara bakmak amacıyla şema terapi yaklaşımını geliştirmiştir (Bricker ve Young, 2012; Akt., Eken, 2018).
Bilişsel Terapi’ den farklı olarak, bireyin hayatına daha derin bakılmasını gerekli gören şema terapinin ele aldığı şemalar, çocukluk ve ergenlik döneminde gelişen, sabit ve dayanıklı yapılardır. Şemalar, bireyin hayatının her alanına işlemekte ve birey bu yapıları, kendisinin parçası olarak görmektedir (Young, Klosko ve Weishaar, 2003; Bricker ve Young, 2012; Akt., Eken, 2018). Ancak unutulmaması gereken önemli bir nokta, her şemanın temelinde travmaların yer almadığıdır (Young ve ark., 2003). Benlik anlayışının merkezinde yer alan şemalar (Young ve Klosko, 2017) ortaya çıktığı sırada çocuğun deneyimlerini anlamlı kılmayı ve acıyı engellemeyi hedeflese de zaman içerisinde katı ve sürekli olmaları sebebiyle uyumsuz hale gelebilmektedirler (McGinn ve Young, 1996, Martin ve Young, 2010; Akt., Tortamış, 2014).
Young Şema Modeli’ nde, erken dönem uyumsuz şemaların oluşumunda 3 ana sürecin etki olduğu belirtilir: Çekirdek duygusal ihtiyaçlar, erken dönem yaşam deneyimleri ve duygusal mizaçtır (Young ve ark., 2003). Bu bağlamda erken dönem uyumsuz şemaları beş alana ayrılmakta ve bu beş alan içerisinde de toplamda on sekiz şema bulunmaktadır. Şema alanları, temel ihtiyaçlar ve şema boyutları Tablo 1’de açıklanmıştır.
Şemalar farklı zamanlarda farklı davranışsal ve yaşantısal örüntülerle bağlantılı olabilir. Birey için o esnada aktif olan şema ya da şema faaliyetlerine şema modu denilmektedir. (Young ve ark., 2003). Şema modları kısaca, deneyimlediğimiz anlık duygusal durumlar ve sağlıklı ya da sağlıksız baş etme tepkilerimizdir. Genellikle şema modları aşırı hassasiyet içeren yaşam olaylarına göre tetiklenir (Çakırca, 2020). Çok sayıda farklı şemaları ve yoğun şema modları olan bireylerde şema modları ile çalışmak daha kolaydır. Şema mod modelinde ilk olarak Young ve arkadaşları tarafından 10 şema modu tanımlanmış olup modlar zamanla geliştirilmiştir (Young ve ark., 2003). Şu anda daha fazla sayıda şema modu ile çalışılmaktadır (Arntz ve Jacob 2019).
Şemalar aktif olarak deneyimlerimizi şekillendirir. Düşüncelerimizi, duygularımızı ve davranışlarımızı etkilerler (Young ve Klosko, 2017). Bireyler şemalara uyum sağlamak için yaşamın erken dönemlerinde uyumsuz başa çıkma biçimleri ve tepkileri geliştirirler. Danışanların başa çıkma stilleri bazen danışanın şemadan kaçınmasına yardımcı olsa da iyileşmeye katkısı olmamaktadır (Young ve ark., 2003). Tüm organizmalar tehdit karşısında üç temel başa çıkma yoluna başvururlar: Teslim, kaçınma ve aşırı telafi. Şema teslimi, kişinin şemasına boyun eğmesi; şema kaçınması, kişinin şemalarını tetikleyecek kişi ya da durumlardan kaçınması; şema aşırı telafisi ise kişinin şemalarının tam tersini yapması anlamına gelir (Rafaeli, Bernstein ve Young, 2019).
Şema terapi, psikolojik rahatsızlıkları hastalık olarak görmekten ziyade, onları normalleştirme eğilimindedir. Young’ a göre herkesin ihtiyaçları, şemaları, başa çıkma biçimleri ve modları vardır sadece zorluklar yaşayan danışanlarda bunlar daha belirgin ve daha az esnektir (Rafaeli ve ark., 2019; Young ve ark., 2003). Bununla beraber, en ağır vakalara bile sempatik ve saygılı bir tutumla yaklaşmaktadır. Diğer yaklaşımlarda, şefkatsiz ve suçlayıcı biçimde tedavi edilebilecek ciddi semptomları olan bireylere bakım verici bir biçimde yönelmektedir. Şema terapi bireylerin karşılanmayan temel ihtiyaçlarına bağlı olarak gelişen ve çeşitli psikopatolojilerin temelinde yattığını düşündüğü erken dönem uyumsuz şemalara odaklanarak, bilişsel, duygusal ve kişiler arası teknikler aracılığıyla, kişilerin temel ihtiyaçlarını gidermeleri için uyumlu yollar keşfetmelerini desteklemektedir (Young ve ark., 2003).
Şema terapi, Jeffrey Young tarafından kişilik bozukluğu ve diğer terapi yöntemlerine az yanıt veren zor davranış problemlerine yönelik geliştirilmiş, bilişsel terapi(genel olarak BDT), bağlanma ve nesne ilişkileri kuramları, geştalt ve yaşantısal terapi parçalarını içerisinde birleştirmekte olan bir terapi formudur (Rafaeli ve ark., 2019). Özellikle B kümesi kişilik bozuklukları, süregiden depresyon, kronik obsesif kompulsif bozukluk ve inatçı panik bozukluk şema terapinin başlıca çalışma ya da sağaltım alanlarıdır (Arntz ve Jacob, 2016). Son yıllarda ise eksen I vakalarda da etkili olduğuna dair çalışmalar yapılmıştır (Hawke ve Provencher 2011; Hedley, Hoffart ve Sexton, 2001). Bununla birlikte 2012 yılında yapılan bir başka çalışmada eksen I gibi görünen C kümesi kişilik bozukluğunda da etkili olduğu bulunmuştur (Bamelis, Evers ve Arntz, 2012).
KAYNAKÇA
Arntz, A. ve Jacob, G. (2019). Uygulamada şema terapi: Şema mod yaklaşımına giriş rehberi. (Çev. G. Soygüt). Ankara: Nobel Yayıncılık.
Bamelis, L.L.M., Evers, S.M.A. ve Arntz, A (2012) Design of a multicentered randomized controlled trial on the clinical and costeffectiveness of schema therapy for personality disorders. BMC PublicHealth, 12, 75.
Çakırca, F. (2020). Kişilerin erken dönem uyumsuz şemaları ve öfke kontrol düzeyleri arasındaki ilişkinin incelenmesi (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Gelişim Üniversitesi, İstanbul.
Dinç, M. (2012). Aaron temkin beck: eleştirel düşüncenin peşinden yaratıcı bir psikoterapi kuramına. Bilişsel Davranışçı Psikoterapi ve Araştırmalar Dergisi, 1(1), 70-76.
Eken, E. (2018). Üniversite öğrencilerinde erken dönem uyum bozucu şemalar ile romantik ilişki eğilimleri arasındaki ilişki: Şema terapi modeli çerçevesinde bir inceleme (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Ege Üniversitesi, İzmir.
Hawke, L.D. ve Provencher, M.D. (2011) Schema theory and schema therapy in mood and anxiety disorders: A review. J Cognit Psychother, 25, 257-276.
Hedley, L.M., Hoffart, A. ve Sexton, H. (2001) Early maladaptive schemas in patients with panic disorder with agoraphobia. J Cognit Psychother, 15, 131-142.
Rafaeli, E., Bernstein, D.P. ve Young, J. (2019). Şema Terapi- Ayrıcı Özellikleri. (Çev. M. Şaşıoğlu). İstanbul: Psikonet Yayıncılık.
Soygüt, G., Karaosmanoğlu, A. ve Çakır, Z. (2009). Erken dönem uyumsuz şemaların değerlendirilmesi: young şema ölçeği kısa form-3’ün psikometrik özelliklerine ilişkin bir inceleme. Türk Psikiyatri Dergisi, 20(1), 75-84.
Tortamış, M. (2014). Evli bireylerde romantik kıskançlık düzeyi ve aldatma eğiliminin şema terapi modeli çerçevesinde değerlendirilmesi (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
Young, J. E., ve Klosko, J. S. (2017). Hayatı yeniden keşfedin. (Çev. S. Kohen ve D. Güler). İstanbul: Psikonet Yayıncılık.
Young, J.E., Klosko, J.S. ve Weishaar, M.E. (2003). Shema Therapy: A Practitioner’s Guide. New York: The Guilford Press
Başak KILINÇ
Psikolojik Danışman
