Psikolojide ilk defa Carl Gustav Jung tarafından kullanılan “arketip” kavramı, kolektif bilinçaltını oluşturan öğelerdir. Kalıtsal eğilimler doğrultusunda bireyin hayatlarına rehberlik eden ve ortak bilinç dışının içinde yer alan arketipler, yoğun duygusal ögeler ve enerjiler taşıyan evrensel düşünce biçimleridir (Yılmaz, 2018). Arketip antik çağda da kullanılan Platon’un ideasıyla benzer bir kavramdır (Jung, 2020). Arketiplerin kaynağını insanlığın tekrarlanan yaşam deneyimleri oluşturur. Evrendeki belli başlı değişmez sabit kurallar düşüncelerin nedenlerini ve şekillerini inşa ederler. Şekillenen her düşünce ve buna karşılık gelen biçimlerin, ‘şeylerin’ türevleri olduğu söylenebilir. Bu şeyler ilk imgeler olarak kolektif bilinç dışında kendine arketipler olarak yer bulurlar. Jung arketiplerin kaynağını dinsel, mitsel öykülerde, rüyalarda, halk hikâyelerinde aramaktadır (Tekay, 2019).
Jung’a göre insan içine doğduğu dünyanın biçimine apriori (önsel) olarak sahiptir ve çocukluk, ebeveynlik, eş olma, doğum veya ölüm gibi deneyimler de insanda psişik kabiliyetler olarak vardır ve önseldir (Can, 2021). Kadın, bilinçli hayatında anne olmayı seçmemiş olsa bile onun psişesinde annelik arketip olarak bulunur. Annelik, kadın için cinsiyetle şartlanan bilinçli yaşamı temsil eder; dolayısıyla kadınlığın arketipleri bir yanıyla anneliğin arketipleridir yorumu fazla olmayacaktır. Bir erkek için ise annelik; bilinç dışının gizemleriyle dolu olan ve deneyimlemek zorunda olduğu yabancı bir simgedir. Annenin çocuğu dünyaya getirmek onun bakımını üstlenmek gibi yüksek bir erdemin temsili nitelikleri anne arketipinde de karşımıza çıkmaktadır. Bu özellikleri nedeniyle anne verimliliğin, bolluğun ve bereketin temsilcisidir (Korucu, 2019). Bunun yanı sıra annenin bu olumlu nitelikleri ile birlikte anne arketipi cadı, baştan çıkartıcı, korkutucu nitelikleri de bünyesinde barındırır. Anne arketipinin pozitif boyutunu annenin desteği, yardımseverliği, manevi bilgeliği, yaratıcılığın kaynağı ve yeniden doğuşun simgesi oluştururken negatif boyutunu zehirleyici, korkutucu, baştan çıkarıcı karanlık ve gizli her unsurun simgesi oluşturur (Yılmaz, 2018).
Bilinç dışında gerçekleşen en öncelikli arketip olarak anne arketipi, çocuğun doğuştan baba arketipiyle birlikte getirdiği bir arketiptir ve gerçek annenin özellikleriyle sürekli bir etkileşime geçerek, çocuk psikesinde anneye ait kompleksi oluşturur. Bu bağlamda, gerçek annenin taşıdığı özellikler, anne kompleksinin içeriğini ve niteliğini belirlediği için çocuğun ruhsal gelişiminde çok önemli bir rol oynar (Korucu, 2019).
Anne kompleksi’nin etkileri kız ya da erkek çocuğa göre farklılık gösterir. Erkek çocuktaki tipik etkileri eşcinsellik, don juanizm, bazen de iktidarsızlıktır. Kızdaki anne kompleksi saftır ve karmaşık değildir. Burada annenin etkisiyle dişi içgüdülerin aşırı güçlenmesi ya da tamamen yok olana kadar zayıflaması söz konusudur (Jung, 2020).
Aşırı gelişmiş eros; Dişiliğin aşırı derecede gelişmiş olması tüm dişi içgüdülerin özellikle de annelik içgüdüsünün kuvvetlenmesi anlamına gelir. Diğer insanların kişiliğinin anormal derecede önemsenmesine neden olur. Annenin kıskanılması ve ondan üstün olma isteği genellikle felaketle sonuçlanan sonraki girişimlerin leitmotifidir (tekrarlarıdır). Bu tür kadınlar romantik ve sansasyonel ilişkiler kurarlar. Evli erkeklere ilgi duyarlar ve bu ilginin nedeni bir evliliği yıkma fırsatını yakalamış olmalarıdır. Asıl amaç da budur zaten amaçlarına ulaşınca annelik içgüdüsünün eksikliğinden dolayı ilgilerini yitirirler ve kancayı bir başkasına takarlar. Bu tipin en belirgin özelliği dikkat çekecek ölçüde bilinçsiz olmasıdır. Bu tür kadınlar yaptıkları şeyler karşısında adeta kördürler. Bu durumun hem etrafındakiler hem de kendileri için hiçbir olumlu yanı yoktur (Jung, 2020).
Anneyle özdeşleşme; kadındaki anne kompleksi Eros’un aşırı gelişimine yol açmazsa kız anneyle özdeşleşir ve dişilik özellikleri felce uğrar. Kız kendi içgüdüler dünyasının annelik içgüdüsünün ve erosun bilincinde olmadığı için kendi kişiliğini anneye yansıtır. Bu kadınlara anneliği, sorumluluğu, kişisel bağlılığı ve erotik arzuları anımsatan her şey onlar da aşağılık kompleksine neden olur ve onları bunlardan kaçmaya zorlar (Jung, 2020). Anne arketipinin kadında ortaya çıktığı durumlarda onunla doğrudan özdeşleşebilen kadın için ise risk kendisinin sınırsız bir sevgi, anlayış ve korumaya sahip olduğunu düşünmesinden gelir. Etki alanına giren herkes için kendi çocuğu gibi davranan bu kadın kişileri kendine bağımlı kılarak güçlerini ve kişiliklerini zayıflatır (Korucu, 2019).
Anneye karşı direnç; nasıl olursam olayım yeter ki annem gibi olmayayım! Bir yandan asla özdeşleşme noktasına varmayan bir hayranlık bir yandan da anneyi kıskançlıktan reddetmekten ibaret olan Eros’un aşırı gelişimi söz konusudur. Tüm içgüdüleri anneyi reddetmek üzerine yoğunlaştığı için kendine ait bir yaşam kuramaz (Jung, 2020).
Anne kompleksinin etkileri bilinç dışı ile ilgilidir. Kadın ve erkeğin anne imgeleri de birbirinden çok farklıdır. Meraklıları okumaya devam etmek için Metis yayınlarından “Ötekini Dinlemek” serisinden Dört Arketip kitabını okuyabilirler.
Kaynakça
- Can, S. (2021). Sinemada arketip kullanımı: Caotica ana filminin arketipler bağlamında çözümlenmesi (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Gaziantep Üniversitesi.
- Jung, C. G. (2020). Dört Arketip (Z.A., Yılmazer Çev.). Metis Yayınları.
- Korucu, A. A. (2019). Freudyen ve Jungiyen yaklaşımlarla anne olgusu .Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 23 (1) , 133-143 .
- Tekay, A.B. (2019). Carl GustavJung’un anne arketipi bağlamında sanatçı incelemesi (Canan, Mehmet Aksoy, ilk imgeler sergisi) (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Kocaeli Üniversitesi.
- Yılmaz, F. B. (2018). Carl GustavJung’un arketipleri bağlamında “Persil, Magnum ve Eti Canga” reklam filmlerinin çözümlemeleri Uluslararası Halkla İlişkiler ve Reklam Çalışmaları Dergisi , 1(1) , 98-114.
Görsel Kaynakça
- https://artnokta.com/jungun-kisilik-arketipleri-ve-infografik-anlatimi/
- https://docplayer.biz.tr/145794329-Resim-sanatinda-anne-arketipi-the-mother-archetype-in-art.html
Sümeyye Nur KANDEMİR
Psikolojik Danışman
